19. yüzyıl

[bullvar_katip]

19. yüzyıl, miladi takvime göre 1 Ocak 1801 ile 31 Aralık 1900 günleri arasındaki zaman dilimi olarak kabul edilir. Portekiz, Osmanlı ve Çin İmparatorluğu çökmeye başlamış, Babür ve Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu da son bulmuştur. Napolyon Savaşları’ndan sonra, Britanya İmparatorluğu, dünya nüfusunun dörtte biri, yüz ölçümünün üçte birine hakim olarak dünyanın önder gücü haline gelmiştir. "Pax Britannica" (Britanya barışı) döneminde, korsanlara karşı ciddi tedbirleri ile dünyada ticaretin teşvikini sağlamıştır. 19. yüzyıl aynı zamanda yeni icat ve keşiflerle beraber pozitif bilimlerde ciddi atılımlara sahne olmuştur. Tıp, matematik, fizik, kimya, biyoloji, elektrik ve metalurji gibi alanlarda gelecek yüzyılın hızlı gelişen teknolojik yeniliklerinin temelleri atılmıştır. Demiryolları taşımacılığının başlamasıyla gelen sanayi devrimiyle beraber birçok ülkede kentleşme hareketleri başlamıştır ve dünyadaki birçok büyük şehrin nüfusu, bu dönemde bir milyonun üstüne çıkmıştır. Bunda tıp alanındaki gelişmeler de etkili olmuştur. Dünyanın kalan keşfedilmemiş bölgeleri (Antarktika ve Arktika’nın ulaşılması zor yerleri hariç) keşfedilmiştir ve 1890larda dünyanın hassas ve detaylı bir haritasının ortaya konmasına vesile olmuştur. Bu yüzyıl köleliğin hızlı bir düşüş yaşamasına neden olmuştur. Haiti köle ayaklanmasını takiben Britanya İmparatorluğu, denizlerdeki egemenliğini kullanarak dünya çapındaki köle ticaretini durdurmaya çalışmıştır. Britanya 1834’te, Amerika Birleşik Devletleri, iç savaşı takiben 1865’te, Brezilya ise 1888’de köleliği kaldırmıştır. Aynı şekilde Rusya da topraklarında köleliğe son vermiştir. Dönemler Sanayi Devrimi İngiliz naipliği, Victoria devri (Britanya İmparatorluğu) Restorasyon (Fransa), Temmuz Monarşisi, İkinci Cumhuriyet (Fransa), İkinci İmparatorluk (Fransa), Üçüncü Cumhuriyet (Fransa) Edo dönemi Tanzimat Olaylar 1800'ler 1802 - Victor Hugo'nun doğumu 1804 - Cezzar Ahmed Paşa'nın ölümü 1804 - Napolyon kendini imparator ilan etti 1807 - Kabakçı Mustafa İsyanı 1809 - Kale-i Sultaniye Antlaşması imzalandı 1810'lar 1812 - 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı'nın sonu Bükreş Antlaşması'nın imzalanması 1812 - Babanzade Ahmet Paşa İsyanı 1812 - Charles Dickens'ın doğumu 1816 - Napoli krallığı yıkıldı 1820'ler 1821 - Yunanistan isyanlar sonucu bağımsız oldu 1827 - Navarin Olayı 1830'lar 1830 - Fransızlar Cezayir'i Osmanlılardan aldı. 1830 - Yunanistan'ın bağımsızlığı tanındı. 1839 - Tanzimât döneminin başlangıçı. 1840'lar 1846 - Neptün gezegeni bulundu. 1850'ler 1853 - Kırım Savaşı 1856 - Paris Antlaşması 1859 - Toskana dukalığı yıkıldı 1860'lar Çerkes Sürgünü (21 Mayıs 1864) Anton Çehov doğdu 1870'ler 1871 - Şeyh Şamil'in ölümü 1871 - Paris'teki işçi faciasıyla 20.000 insan hayatını kaybetti 1876 - Tanzimat döneminin bitişi. 1880'ler 1881 - Mustafa Kemal Atatürk doğdu. 1882 - İngilizler, Mısır'ı işgal etti. 1884 - Mithat Paşa idam edildi. 1890'lar 1897 - Osmanlı-Yunan Savaşı Önemli kişiler Siyaset ve ordu [[Dosya:Ingres, Napoleon on his Imperial throne.jpg|küçükresim|upright=1|Napolyon Bonapart, konsül ve Fransa imparatoru]] [[Dosya:Abraham Lincoln head on shoulders photo portrait.jpg|küçükresim|upright=1|Abraham Lincoln (1963), Amerika Birleşik Devletleri'nin 16. başkanı]] [[Dosya:Shahzade Abdulhamid (1867).jpg|küçükresim|sağ|upright=1|II. Abdülhamit, Osmanlı sultanı]] [[Dosya:Bismarck1894.jpg|küçükresim|sağ|upright=1|Otto von Bismarck, demir şansölye (demir başbakan)]] II. Abdülhamid, Osmanlı padişahı Susan B. Anthony, Amerikalı kadın hakları savunucusu Otto von Bismarck, Almanya şansölyesi John C. Calhoun, Amerikalı senatör Henry Clay, Amerikalı devlet adamı, "büyük uzlaştırıcı" Jefferson Davis, Amerika Konfedere Devletleri'nin başkanı. Benjamin Disraeli, roman yazarı ve politikacı Frederick Douglass, Amerikalı köle hakları savunucusu VII. Ferdinand, İspanya Kralı Joseph Fouché, Fransız politikacı John C. Frémont, kaşif, Kaliforniya valisi Giuseppe Garibaldi, İtalyan siyasi birleşmesinin lideri II. Isabella, İspanya Kraliçesi Gojong (Joseon), Kore imparatoru William Lloyd Garrison, Amerikalı köle hakları savunucusu William Ewart Gladstone, Büyük Britanya başbakanı Ulysses S. Grant, Amerikalı general ve devlet başkanı George Hearst, Amerikalı senatör ve William Randolph Hearst'ün babası Theodor Herzl, modern siyonizmin kurucusu, Yahudi devleti kurma fikrini ortaya atan kişi Andrew Jackson, Amerikalı general ve devlet başkanı Thomas Jefferson, ABD başkanı I. Franz Joseph, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu İmparatoru Lajos Kossuth, Macar valisi, bağımsızlık savaşı lideri Robert E. Lee, Amerika Konfedere Devletleri generali Abraham Lincoln, ABD başkanı, iç savaş lideri Sir John A. Macdonald, Kanada'nın ilk başbakanı Mutsuhito, Japon İmparatoru II. Mahmud, Osmanlı padişahı Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Mısır valisi Klemens von Metternich, Avusturya şansölyesi Napolyon Bonapart, konsül ve Fransa imparatoru III. Napolyon, Fransa imparatoru Cecil Rhodes, Rodezya’nın temellerini atan kişi ve De Beers elmas firmasının kurucusu. Theodore Roosevelt, mucit, doğa bilimci ve 20. yüzyıl ABD başkanlarından William Tecumseh Sherman, Amerikan İç Savaşı'nda Amerikalı general. Leland Stanford, Kaliforniya valisi, senatör, iş insanı István Széchenyi, aristokrat, Macar reform hareketinin lideri Charles Maurice de Talleyrand, Fransız politikacı Harriet Tubman, Afrika-Amerika köle hakları savunucusu, Underground Railroad’da önemli bir rol oynamıştır. William M. Tweed, Patron Tweed, New York'un önde gelen politikacılarından ve Tamanny Hall’un başı Victoria, Birleşik Krallık kraliçesi Hong Xiuquan, Taiping Ayaklanması önderi Tokugawa Yoshinobu, Japon shogun (son shogun) Oturan Boğa, Lakota liderlerinden (Libertadores), Latin Amerikalı özgürlük savaşçıları Simón Bolívar (Venezuela, Kolombiya, Panama, Ekvaador, Peru ve Bolivya) José de San Martín (Arjantin, Şili ve Peru) I. Pedro (Brezilya) Bernardo O'Higgins (Şili, Peru) José Miguel Carrera (Şili) José Gervasio Artigas (Uruguay) Antonio José de Sucre (Venezuela, Ekvador and Bolivya) Ramon Castilla (Peru) Din ve felsefe [[Dosya:Karl Marx.jpg|küçükresim|sağ|upright=1|Karl Marx]] [[Dosya:FWNietzscheSiebe.jpg|küçükresim|upright=1|Friedrich Nietzsche]] Friedrich Engels, Alman komünizm'in kurucusu Ayya Vaikundar, Ayyavazhi inanışının ilk adımlarını atan kişi. Bahá'u'lláh, İranlı, Bahailik'in kurucusu Mikhail Bakunin, anarşist William Booth, sosyal reformist, kurtuluş ordusu (Salvation Army)’nun kurucusu Auguste Comte, düşünür Mary Baker Eddy, dini lider, Hristiyan bilimi (Christian Science)'ın kurucusu Georg Wilhelm Friedrich Hegel, düşünür Søren Kierkegaard, düşünür Karl Marx, politika düşünürü John Stuart Mill, düşünür William Morris, sosyal reformist Friedrich Nietzsche, düşünür Nikolai (Nicholas), Japonya'da ortodoks dini lider Sri Ramakrishna, Hindu aziz Claude Henri de Rouvroy, Comte de Saint-Simon, Fransız sosyalizminin kurucusu Arthur Schopenhauer, düşünür Joseph Smith, Jr. ve Brigham Young, mormonizmin kurucuları Ellen White, dini lider, yedinci gün adventist kilisesinin kurucularından. Bilim [[Dosya:Charles Robert Darwin by John Collier cropped.jpg|küçükresim|upright=1|Charles Darwin]] [[Dosya:Louis Pasteur.jpg|küçükresim|upright=1|Nadar, Louis Pasteur, 1878]] Ferdinand de Saussure, dilbilimci Friedrich Engels, doğa bilimci, filozof Amedeo Avogadro, fizikçi Johann Jakob Balmer, matematikçi, fizikçi Henri Becquerel, fizikçi Alexander Graham Bell, mucit Ludwig Boltzmann, fizikçi János Bolyai, matematikçi Louis Braille, körler alfabesinin mucidi Robert Bunsen, kimyager Marie Curie, fizikçi, kimyager Pierre Curie, fizikçi Gottlieb Daimler, mühendis, endüstriyel tasarımcı Charles Darwin, doğa bilimci Christian Doppler, fizikçi, matematikçi Thomas Edison, mucit Michael Faraday, bilim insanı Léon Foucault, fizikçi Gottlob Frege, matematikçi, filozof Sigmund Freud, psikoanalizin kurucusu Carl Friedrich Gauss, matematikçi, fizikçi, gök bilimci Josiah Willard Gibbs, fizikçi Ernst Haeckel, biyolog Heinrich Hertz, fizikçi Alexander von Humboldt, doğa bilimci, kaşif Nikolai Lobachevsky, matematikçi William Thomson, Lord Kelvin, fizikçi Robert Koch, fizikçi, bakteriyolog Justus von Liebig, kimyager Wilhelm Maybach, otomobil mühendis, endüstriyel tasarımcı James Clerk Maxwell, fizikçi Gregor Mendel, biyolog Dmitri Mendeleev, kimyager Samuel Morey, mucit Alfred Nobel, kimyager, mühendis, mucit Louis Pasteur, mikrobiyolog ve kimyager Bernhard Riemann, matematikçi William Emerson Ritter, biyolog Santiago Ramón y Cajal, biyolog Nikola Tesla, mucit Karl Weierstrass, matematikçi Edebiyat [[Dosya:Charles Dickens 3.jpg|küçükresim|upright=1|Charles Dickens]] [[Dosya:Emile Zola 2.jpg|küçükresim|upright=1|Emile Zola, 1900]] [[Dosya:Edgar Allan Poe 2.jpg|küçükresim|sağ|upright=1|Daguerreotype, Edgar Allan Poe]] Leopoldo Alas Hans Christian Andersen Machado de Assis Jane Austen Gertrudis Gómez de Avellaneda Honoré de Balzac Charles Baudelaire Gustavo Adolfo Bécquer Elizabeth Barret Browning Anne Brontë Charlotte Brontë Emily Brontë Lord Byron Georg Büchner Rosalía de Castro Anton Çehov François-René de Chateaubriand Kate Chopin Samuel Taylor Coleridge James Fenimore Cooper Stephen Crane Eduard Douwes Dekker Charles Dickens Emily Dickinson Dostoyevski Arthur Conan Doyle Alexandre Dumas George Eliot Ralph Waldo Emerson Gustave Flaubert Margaret Fuller Elizabeth Gaskell Johann Wolfgang von Goethe Nikolai Gogol Juana Manuela Gorriti Grimm kardeşler Henry Rider Haggard Thomas Hardy Francis Bret Harte Nathaniel Hawthorne Friedrich Hölderlin Heinrich Heine Victor Hugo Henrik Ibsen Washington Irving Henry James John Keats Caroline Kirkland Jules Laforgue Giacomo Leopardi Alessandro Manzoni Stéphane Mallarmé José Martí Clorinda Matto de Turner Herman Melville Friedrich Nietzsche Edgar Allan Poe Manuel González Prada Aleksandr Pushkin Arthur Rimbaud John Ruskin George Sand (Amandine-Aurore-Lucile Dupin) Walter Scott Percy Shelley Mary Shelley Stendhal (Marie-Henri Beyle) Robert Louis Stevenson Bram Stoker Harriet Beecher Stowe Alfred, Lord Tennyson Henry Thoreau Lev Tolstoy Mark Twain Paul Verlaine Giovanni Verga Jules Verne Lew Wallace HG Wells Walt Whitman Oscar Wilde William Wordsworth Émile Zola José Zorrilla Müzik [[Dosya:Beethoven.jpg|küçükresim|Ludwig van Beethoven]] Ludwig van Beethoven Hector Berlioz Georges Bizet Arnold Bocklin Alexander Borodin Johannes Brahms Anton Bruckner Frédéric Chopin Claude Debussy Antonín Dvořák Edvard Grieg Scott Joplin Gustav Mahler Franz Liszt Felix Mendelssohn Modest Mussorgsky Jacques Offenbach Niccolò Paganini Camille Saint-Saëns Antonio Salieri Franz Schubert Robert Schumann Gilbert and Sullivan Peter İlyiç Çaykovski Giuseppe Verdi Richard Wagner Görsel sanatlar (resim, heykel) [[Dosya:Claude Monet, Impression, soleil levant, 1872.jpg|küçükresim|upright=1|Monet'nin İzlenim: Gün Doğumu adlı eseri, 1872, izlenimcilik (empresyonizm) akımına ismini vermiştir.]] [[Dosya:Vincent van Gogh - National Gallery of Art.JPG|küçükresim|upright=1|Vincent Van Gogh, kendi portresi, 1889]] Albert Bierstadt William Blake Mary Cassatt Camille Claudel Paul Cezanne Frederic Edwin Church Thomas Cole John Constable Camille Corot Gustave Courbet Honoré Daumier Edgar Degas Eugène Delacroix Thomas Eakins Caspar David Friedrich Paul Gauguin Théodore Géricault Vincent van Gogh Ando Hiroshige Hokusai Winslow Homer Jean Auguste Dominique Ingres Édouard Manet Claude Monet Gustave Moreau Berthe Morisot Edvard Munch Camille Pissarro Pierre-Auguste Renoir Auguste Rodin Albert Pinkham Ryder John Singer Sargent Georges Seurat Henri de Toulouse-Lautrec Joseph Mallord William Turner James McNeil Whistler Tsukioka Yoshitoshi İş Dünyası John Jacob Astor III, emlakçı Andrew Carnegie, sanayici, hayırsever Jay Cooke, finans Henry Clay Frick, sanayici, sanat koleksiyoncusu Jay Gould, Demiryolu müteahhidi Meyer Guggenheim, aile reisi, maden Daniel Guggenheim (bakır) E. H. Harriman, demiryolları Henry O. Havemeyer (şeker), sanat koleksiyoncusu George Hearst, altın James J. Hill (demiryolları) Andrew W. Mellon, sanayici, hayırsever, sanat koleksiyoncusu J.P. Morgan, banker, sanat koleksiyoncusu George Mortimer Pullman (demiryolları) Charles Pratt, petrol, Pratt Institute’un kurucusu John D. Rockefeller, petrol, sanayi imparatoru Levi Strauss, tekstil Cornelius Vanderbilt, demiryolları, gemi taşımacılığı Kaynakça