Abhazca

bullvar_katip · 26 Mayıs 2024

Abhazca (Abhazca: Аҧсуа бызшәа, apsua bızşa veya аҧҫшәа, apşa ), Kuzeybatı Kafkas dillerinden biridir. Esas olarak Abhazya, Türkiye’de , Suriye , Almanya, Hollanda, Rusya ve Acaristan 'da konuşulur. Abhazya Cumhuriyeti’nin Rusça ile birlikte resmi dilidir. Abhazca, Abhazya’da yaklaşık 150 bin kişi tarafından konuşulur. Sınıflandırma Abhazca, Kuzey Kafkasya kökenli Kuzeybatı Kafkas Dilleri öbeğine bağlıdır. Kuzeybatı Kafkas Dilleri, Kuzeydoğu Kafkas Dilleriyle ilişkili sayılır ve bu iki öbek Kuzey Kafkas dillerini oluşturur. Abhazca, Abazaca ile çok yakın bir dildi. Bu iki dili aynı dilin diyalektleri olarak değerlendiren görüşler de vardır. Coğrafi dağılımı Abhazca asıl olarak, resmi dil olarak da kullanılan Abhazya’da konuşulur. 1995 tarihli Gürcistan Anayasası, Abhazya’da ikinci resmi dil statüsü tanımıştır. Abhazca, 19. yüzyılda Abhazya’dan sürülen muhacirlerin de dilidir ve bu muhacirlerin göç etmiş olduğu Türkiye ve Suriye gündelik dil olarak konuşulurdu. Almanya, Hollanda ve ABD’ye göç eden nüfus arasında bu dili konuşanlar mevcuttur. Diyalektleri Abhazca, başlıca üç diyalekte ayrılır: Abjua, Kafkasya’da ve tarihsel Abjıva bölgesinde konuşulur. Bu ad, bölgenin "orta" anlamına gelen adından (Абжуа) gelir. Bzıb veya Bzıp, Kafkasya’da ve Türkiye’de konuşulur. Adı Bzıp (Abhazca бзыҧ) bölgesinden gelir. Sadz, Türkiye’de konuşulur. Adını, Bzyp ve Hosta ırmakları arasındaki aynı adlı bölgeden alır. Abhazca yazı dili, Abjua diyalektine dayanır. Abhaz Kiril alfabesi Dilbilgisi Kuzeybatı Kafkas dillerinin tipik bir örneği olan Abhazca, büyük ölçüde eklemeye dayanan sondan eklemeli bir dildir. Bir geçişsiz fiilin öznesi, geçişli bir fiilin nesnesi ile aynı şekilde işlev görecek şekilde, ergatif-mutlak bir tipolojisine sahiptir. Özellikle, Abhazca ergatifliği, çoğu diğer ergatif dillerin yaptığı gibi, açık büyük/küçük harf işaretlemeden ziyade, fiil yapıları içindeki öznelerin ve nesnelerin sıralanması yoluyla ifade eder. Bu bölümdeki tüm Latin transliterasyonlarda Çirikba'nın sistemi kullanır (2003). Fiiller Abhazcanın morfolojisi, “minyatür cümle” olarak adlandırılabilecek oldukça karmaşık bir fiil sistemine sahiptir. Çirikba (2003), Abhazca'yı fiillerin “morfolojinin merkezi kısmını” işgal ettiği “verbosentrik” (fiil merkezli) bir dil olarak tanımlar. Bununla birlikte, karmaşıklığına rağmen, Abhazca sözlü morfolojisi oldukça düzenlidir. Ergatif bir dil olan Abhazca, geçişli ve geçişsiz fiiller ile dinamik ve durum fiilleri arasında güçlü bir ayrım yapar. Durum fiilleri, дхәыҷуп (dx ̊əčә́wəp - “o bir çocuk”) gibi oluş durumlarını tanımlar. Dinamik fiiller ise doğrudan eylemleri ifade eder. Değişkenler olarak adlandırılan bazı fiiller, hem durağan hem de dinamik fiillerin belirli özelliklerini birleştirir. Abhazcadaki bir diğer önemli fiil ayrımı, eylemin süresine atıfta bulunan sonlu ve sonlu olmayan ayrımıdır. Sonlu fiiller genellikle tam bir cümle oluşturmak için yeterli bilgi içerirken, sonlu olmayan fiiller tipik olarak bağımlı maddeler oluşturur. Fiil kökleri; konuşmanın başka bir bölümünden birleştirme, ekleme, ikileme veya dönüştürme dahil olmak üzere çeşitli şekillerde türetilebilir. Fiilin mastar haline veya sözde bir “isim-fiil”e kabaca eşdeğer olan fiilin mastar biçimi, Türkçedeki ulaça benzer. Yalın bir fiil köküne özel bir sonek, dinamik bir fiil için -ра (-ra) ve bir durum fiili için -заара (-zaara) eklenerek oluşturulur. аԥхьара ápx’ara “okumak” Tüm bağımlı cümleleri oluşturmak için Masdar'a aşağıdaki gibi çeşitli önekler eklenebilir: аԥибаҽра apә́jbačra “birbirini kırmak” Bununla birlikte, tamamen birleşik kişisel Abhaz fiil formları, her bir gramer ayrımının daha geniş fiil şablonu içinde belirli bir "yuva" veya "konum" işgal etmesiyle birlikte "şablonsaldır". Böylece fiiller, fiil köküne çeşitli eklerin eklenmesiyle oluşur; bu ekler, genel fiil yapısı içinde katı konumlar işgal eden geçişlilik, kişi ve durum/dinamik nitelik gibi ayrımları ifade eder. Fiiller ve konuşmanın diğer bölümleri arasında yüksek derecede bir uyum vardır. Genel olarak, Abhaz fiili şu şekilde oluşturulmuştur: [Birinci Konum]+[İkinci Konum]+[Üçüncü Konum]+[Dolaylı Nesne]+[Dönüşlü]+[Serbest Önsöz]+[Kök Önsöz]+[Etken]+[Olumsuz]+[Nedensel]+Kök+[Uzantı]+[Sayı]+[Açı]+[Zaman]+[Olumsuz]+[Bitiş Son Ekleri] Bu öğelerin tümü, her fiilde mutlaka bir arada bulunmaz. Fiil morfolojisinin tek tek bölümleri aşağıda ele alınmaktadır. İlk pozisyon Fiil kompleksinin ilk önek öğesi, ya mutlak yapıdaki geçişsiz bir fiilin öznesini veya bir ergatif yapıdaki geçişli bir fiilin doğrudan nesnesini ifade eder. Aşağıdaki tablo, ilk konumu işgal edebilecek çeşitli anlaşma işaretlerini göstermektedir. Bu önekler, parantez içindeki harfleri içeren uzun formlarında veya içermeyen kısa formlarında olabilir. Bunları kullanma kuralları şunlardır: Ön ek bir ünsüz kümesi ile devam ediyorsa, uzun biçim kullanılacaktır. Vurgu önek üzerine düşerse, uzun biçim kullanılacaktır. Ön ek bir ünsüz kümesi ile devam etmiyorsa, kısa form kullanılacaktır. Vurgu önek üzerine düşmüyorsa, kısa form kullanılacaktır. Dönüşlü bir yapıda iyelik önekinin ҽы́- (čə́-) veya sonlu olmayan bir yapıda göreceli önekinin иы́- (jә́-) bu konumu işgal etmesi de mümkündür. İkinci Pozisyon İkinci konum, dolaylı nesne veya Türkçede “birbirine” veya “karşılıklı” ile eşdeğer olan karşılıklı zamirlerin аи- (aj-) öneki tarafından temsil edilir. Üçüncü Pozisyon Bu konum, nedensel bilgiyi ifade eden bir dizi önek barındırır. Dolaylı nesne İkinci nesneden sonra oluşan herhangi bir dolaylı nesne, durum fiilinin iyelik ekinin de yer alabileceği yerde bulunabilir. лҽылшьуеит lčә́lšʹwajt “O(dişi) kendisini öldürür.” Dönüşlü Birinci konumda bir iyelik öneki varsa, buraya dönüşlü önek л- yerleştirilir. лҽылшьуеит lčә́lšʹwajt “O(dişi) kendisini öldürür.” Bağımsız Önfiil Bu konum, fiil gövdesinin açık bir parçası olmayan önfiilsel öğeler tarafından işgal edilir. днатәеит dnat’oáøjt “Oturdu (aşağı doğru).” Gövde Önfiil Fiil köküne açıkça iliştirilen önfiilsel öğeler bu pozisyonu alır. иҟасҵоит jəq’asc’awájt “Onu yapıyorum.” Etken Etkene (geçişli fiilin öznesi) karşılık gelen uyuşma işaretçisi bu konumu alır. Olumsuzlama (Dinamik) Olumsuzluk öneki m- dinamik bir fiil yapısında bu konumu işgal eder. иҟасымҵе́ит jəq’asəmc’áøjt “Onu yapmadım.” Nedensel Etken öneki r-, fiil kökünden önceki son konumu alır. исзы́мырҽеит jəszә́mərčajøjt “İyileştiremedim.” Uzantı Son ek unsurlarından ilki, “içeride” (-la) veya “dışta” (-aa) ilgili zarf bilgilerini ifade eder. иаҭа́игалеит jətájgalaøjt “O(eril) onu içeri getirdi.” Sayı -koá öneki durum fiillerini çoğul hale getirir. итәақәаз jət’oákoáz “oturanlar” Bakış Açısı Birkaç görünüm belirteci bu konumu son ekler olarak işgal eder. Kip Söz konusu fiilin durağan mı yoksa dinamik mi olduğuna bağlı olarak, birkaç kip eki bu konumu işgal eder. Dinamik fiiller, zaman ve görünüş ayrımlarını içeren zengin bir şekilde geliştirilmiş bir zaman paradigmasına sahiptir. Aşağıdaki tablo, агара (agara – “almak”) fiilini kullanan bu çeşitli dinamik zaman biçimlerini göstermektedir. Buna karşılık, durum fiilleri, aşağıda а́цәара (ácoara - “uyumak”) fiili kullanılarak gösterildiği gibi, bu zengin zaman sisteminden yoksundur. Olumsuzlama (Durum) Olumsuzluk öneki m-, bir durum fiil yapısında bu konumu işgal eder. дтәам dt’oam “Oturmuyor.” Bitiş Sonekleri Fiil kompleksindeki son konum, çeşitli karma amaçlı işaretleyicilerden herhangi birini barındırabilir. Emir, fiilin türüne bağlı olarak birkaç olası biçim alır. Dinamik fiiller, yalın bir fiil köküne uyuşma eklerinin eklenmesiyle emir oluşturulur; geçişsizler özne ve dolaylı nesne yapıcıları içerirken, geçişliler doğrudan nesneyi ve mutlakı içerir: шәихәаԥш š ̊jә́x ̊apš +[IO]+STEM “Ona bakın!” Durum fiilleri, fiil köküne -z durum son ekini ekleyerek buyruğu oluşturur: Уҟаз! wә́q’az STEM+[dur.] “Ol!” İsimler Fiiller gibi, isimler de Abhazca'da durağan bir isim köküne çeşitli önek ve soneklerin eklenmesiyle oluşur. İsim kökleri, birleştirme, ikileme veya türetme ekinin eklenmesi dahil olmak üzere birkaç farklı işleme göre türetilebilir. Ekler, sayı, kesinlik ve iyeliğin yanı sıra bazı durum benzeri unsurları işaret eder. Bir bütün olarak ele alındığında, Abhaz isminin tüm morfolojik yapısı aşağıdaki gibidir: [Belirtili harfitarif]+[Çekim Öneki]+[Miktar]+Kök+[Çekim Soneki]+[Belirsiz harfitarih]+[Biçimce] Fiillerde olduğu gibi, bu unsurların hepsi aynı anda meydana gelemez. İsim morfolojisinin tek tek bölümleri aşağıda ele alınmaktadır. Tanımlık Ekler Abhazca'da bir kesinlik aralığı vardır. Belirli/nötr kategorilerine bağlı olan bu maddeler, daha geniş isim yapısında önek olarak görünürken, belirsiz son eki alır. Her iki tanımlık ekinin yokluğu, evrensel niceleyicileri ima eden sıfır referansı veya bir referansın toplam eksikliğini ifade eder. Уаҩы дсымбеит wajoә́ dsəmbáøjt “Kimseyi görmedim.” Belirli ve belirsiz ekler aynı isimde birlikte görünebilir, bu da göndergelerin bir grup veya gövde olarak kastedildiğini ima eder. аҽқәа́к ačkoák “atlardan biri.” Abhazcanın farklı lehçeleri arasında harfitarif kullanımında bazı anlam farklılıkları vardır. Çekim önekleri küçükresim|Pronominal prefixes in Abkhaz Bunlar gramer kişi ve isim sınıfını ifade eden iyelik önekleridir. Tam ve kısa olmak üzere iki şekilde gelirler. Tam olanlar parantez içinde sesli harfleri içerirken kısa oldukları durumlarda bunlar yoktur. Nicelik Önekleri Bu birkaç önek, isim kompleksine sayısal bilgiler ekler. Çoğu zaman, bu bir sayı biçimini alır. рых-ԥацәа rəx-pacoa “onların üç oğulu” Çekim Sonekleri Bu ekler ya çoğul sayı ya da durum benzeri zarf bilgisi taşır. Çoğul belirteçler aşağıda daha ayrıntılı olarak ele alınmaktadır; diğer olası çekim ekleri şunlardır: Bir yer belirleme veya yön edatına eklenmiş, üçüncü şahıs tekil insan olmayan iyelik belirteci Konumsal -ҿы́ (-č’ә́) veya yönsel -ҳы́ (-x’ә́) edatlar Araç eki -ла (-la) Zarf soneki -с (-s), иашьас (jaš’ás - “kardeş olarak”) gibi Karşılaştırma soneki -ҵас (-c’as), ҩнҵа́с (joənc’ás - “ev gibi”) gibi Mahrumiyet soneki -да (-da), ҩны́да (jonә́da - “evsiz”) gibi Çeşitli koordinasyon ekleri Çekim ekleri sırayla birbirini takip edebilir. аҷкәы́нцәеи аҭы́ԥҳацәеи áč’k’oəncoaj atә́phacoaj “oğlanlar ve kızlar” Çoğul Sonekleri Abhazca tekil ve çoğul ayrımı yapar; tekil işaretsizdir, oysa çoğul isim sınıfına bağlı eklerle gösterilir. Birkaç çoğullama eki vardır, ancak en yaygın olarak kullanılan ikisi genellikle insan ve insan olmayan isim sınıflarına atıfta bulunur. Açıkça insan isimlerinin insan dışı çoğul işaretleri aldığı durumlar vardır. Ayrıca çok daha dar kullanıma sahip birkaç çoğul son vardır. Biçimce Biçimce -гьы (-g’ə) yerleşik bir koordinasyon birleşimi olarak işlev görür. сангьы сабгьы sáng’ə sábg’ə “annem ve babam” İsim sınıfı Abhazca'daki isimler, insan/insan olmayan paradigmasına göre geniş bir şekilde sınıflandırılır, insan sınıfının kendisi de eril ve dişil cinsiyete bölünür. Cinsiyet, Abhazca dilbilgisinde oldukça zayıf bir kavramdır ve cinsiyet ayrımları, şahıs zamirleri, fiil anlaşması ve sahiplik işareti de dahil olmak üzere çeşitli bağlamlarda makul derecede nötralize edilir. Bu sınıf ve cinsiyet sistemi Abhazcayı diğer Kuzeybatı Kafkas dillerinden ayırır Hitap ekleri Özel bir hitap çekimi olmamasına rağmen, уа- (wa-) öneki, bir isim köküne eklendiğinde bir çağrışım biçimini ifade edebilir. Уанцәа́! wancoá “Yâ Rabb!” Benzer şekilde, saygı ve sevgiyi ifade etmek için -a soneki bir ünsüz ile biten özel bir isme eklenebilir. Зура́ба zurába “Sevgili Zurab” Zamirler Abhazca düşürmeye meyilli bir dildir. Zamirler çekimli değildir ve fiilî uyum genellikle gramer kişisini belirtmek için yeterlidir. Günlük konuşmada, üçüncü şahıs zamirlerinde daha az sıklıkta yapılmasına rağmen, zamirin -рá (-rá) son ekini çıkaran kısa bir versiyonunu kullanmak yaygındır. İsim işaretlemeye ek olarak, şahıs zamirinin kısa versiyonuna -тәы́ (-t’ ̊ә́) eki eklenerek sahiplik belirtilebilir: стәы́ (st’ ̊ә́ - “benim”) лтәы́ (lt’ ̊ә́ - “onun(dişi)”) Yoğun zamirler, -хаҭá (-xatá) son ekiyle birleştirilmiş kısa biçimli şahıs zamirlerinden türetilir. Bunların kabaca dönüşlü bir anlamı vardır. сарá (sará - “ben”) схаҭá (sxatá - “ben kendi başıma”) Sıfatlar Morfolojik olarak, sıfatlar isimlere çok benzer, sadece sözdizimsel işlevleri farklıdır. İsimlere benzer şekilde, sıfat kökleri de birleştirme, ikileme ve ekleme ile türetilebilir. Nitelikli olarak kullanıldığında, sıfatlar değiştirdikleri ismin ardından gelir. Yüklemi oluşturan sıfatları veya son ek ile türetilenler isimden önce gelir. Sıfatlar aşağıdaki paradigmaya göre oluşturulur: [Belirtili harfitarif]+[Çekim Öneki]+Kök+[Çekim Soneki]+[Belirtisiz harfitarif]+[Zarf Soneki] Çekim Öneki İyelik öneki r- iyelik uyuşmasını göstermek için kullanılır. рҭоурыхтә ҭагылазаашьа rtawrә́xt’o tagә́lazaaš’a “onların tarihi durumları” Sıfat Sonekleri Bu ekler, değiştirilen isimle uyuşma göstermek için sıfat köküne eklenir. Bir sıfatın karşılaştırmalı biçimi, sıfattan önce gelen аиҳá (ajhá - “daha”) karşılaştırmalı takısı kullanılarak oluşturulur. Üstün biçim, pekiştirici son eki -ӡа ile gösterilir: аиҳа ибзиоу аҩны ajhá jəbzә́jaw ajonә́ (“daha iyi bir ev”) иҟаԥшӡа jəq’apšʒá (“en kırmızı”) Türkçeden Abhazca'ya geçen alıntılar абаира́м < Türk. bayram абаклау́а < Türk. baklava абақьма́з < Türk. pekmez абе́иа ? < Türk. bey адау́л < Türk. davul адамы́ӷ(а) < Türk. damga ада́ҧа < Türk. defne адәқьа́н < Türk. dükkân адәқьанџьы́ < Türk. dükkâncı а́ешьыл ~ а́иашьыл < Türk. yeşil азанда́л < Türk. sandal азанџьы́р ~ азынџьы́р < Türk. zincir азеиҭы́н < Türk. zeytin акадифа́ < Türk. kadife аказма́ < Türk. kazma акаиыф < Türk. kayık акаҧдан < Türk. kaptan акарпы́жә ~ акырпы́жә < Türk. karpuz акаҭра́н < Türk. katran акәарма́ < Türk. kavurma аҟа́б (Abjuy) ~ аҟаба́қ (Bzıb) < Türk. kabak аҟазау́ҭ < Türk. gazavat аҟа́ма < Türk. kama аҟамчы́ ~ аҟанчы́ < Türk. kamçı аҟару́л < Türk. karakol амаде́н < Türk. maden амажьди́а < Türk. mecidiye амалҳа́м (Abjuy) < Türk. melhem, merhem амаҭа́р < Türk. matara амҳаџьы́р < Türk. muhacir анама́з < Türk. namaz апапы́ч < Türk. pabuç аҧа́ра < Türk. para араҳа́ҭ < Türk. rahat асаа́ҭ < Türk. saat асааҭџьы́ < Türk. saatçi а́саби < Türk. sabi [< Arap.] асаӷла́м (Bzıb) < Türk. sağlam а́саҟаҭ < Türk. sakat асамсу́н 'сорт абхазского табака' < Türk. Samsun асара́қь < Türk. sarık асы́рма < Türk. sırma аҭулаӷь < Türk. tülek афырҭын < Türk. fırtına афлыка < Türk filika афырџьа́н < Türk. fincan аҳала́л < Türk. helal аҳалуа́ < Türk. helva аҳама́м < Türk. hamam аҳанџьа́р < Türk. hançer а́ҳара́м < Türk. haram аҳасы́р < Türk. hasır аҳа́ҭыр < Türk. hatır ачақы́ < Türk. çakı ачана́х < Türk. çanak ача́нҭа < Türk. çanta ашаиҭа́н < Türk. şeytan аџьиха́д < Türk. cihat Türkiye'deki Abhazca araştırmaları Bu konuda en dikkati çeken Ömer Büyüka'nın (1901-2001) çalışmalarıdır. Türkiye'deki Abhaz-Abaza kökenli Türk vatandaşları arasında "Ömer Amca" olarak tanınan ve sevilen Büyüka'nın yayımlanmış çalışmalarının yanında henüz yayımlanmamış çalışmaları da bulunuyor. Ayrıca bakınız Abhazca Vikipedi Kaynakça Kategori:Kuzeybatı Kafkas dilleri Kategori:Kafkasya Kategori:Abhazya Kategorioğal diller

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Abhazca

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi