Akhenaton

[bullvar_katip]

küçükresim|Devasa Akhenaten Heykeli. İskenderiye Ulusal Müzesi. küçükresim|sağ|upright=1.03|Akhenaton Akhenaton ya da IV. Amenhotep olarak da bilinir. Mısır yeni dönem 18. hanedanının bir firavunudur. Kraliçe Tiye ve III. Amenhotep'in genç olan çocuğudur. Büyük kardeşi Thutmosis babasından önce ölünce tahta önce ortak oldu, sonra da MÖ 1353-1336 ya da MÖ 1352-1334 yılları arasında 17 yıl (Mısır kronolojisinde değişir) firavunluk yaptı. Eşi Nefertiti'ydi. Amenhotep Neferjeperura olarak bilinen Akhenaten (Akhenaton veya Akhenaten), saltanatının beşinci yılına gelindiğinde adını değiştirdi. İsimleri Amenhotep, doğum ismi. Anlamı "Amon hoşnuttur". Amenophis, ismin Yunan kaynaklarında geçen, Yunancaya uyarlanmış hâlidir. Nefer-kheperu-Ré, unvanı. Anlamı "Ra'nın şekilleri güzeldir". Akhenaton, kendisi için kendi belirlediği isimdir. Krallığının beşinci senesinden itibaren, Atenciliği resmi din ilan etmesinden sonra ölene dek bu ismi kullandı. Anlamı "Aten'in hizmetkarı". Bu ismin kaynaklarda alternatif yazılışları çoktur: Akhenaton, Akhnaten, Akhnaton, Ikhnaton... küçükresim|sol|upright=1.03|Mavi Savaş Tacı giyen Akhenaton'un küçük heykeli [[Dosya:Akhenaten, Nefertiti and their children.jpg|küçükresim|Akhenaton, Nefertiti ve çocukları.]] Yaşamı MÖ 15. yüzyıl sonlarında veya MÖ 14. yüzyıl hemen başlarında dünyaya geldi. Babası III. Amenhotep öldükten sonra tahta geçti. Tahta geçtiği ilk yıllarda aile adı olan Amenhotep'i (Amon'un hoşnut olduğu) kullandı. Beşinci senesinde adını değiştirerek Akhenaton (Aten'in hizmetkârı) ismini kullanmaya başladı ve aynı yılında geleneksel çok tanrılı Mısır dinini yasaklayarak tek tanrılı Aten dinini kurdu. Krallığının 6. yılında yüz yıllardır Mısır'ın başkenti olan Teb'i terk ederek bugün Tel el Amarna olarak bilinen el değmemiş topraklara yeni bir başkent kurmaya karar verdi. Akhenaton, diğer tanrılara olan inancı yok etmek için tapınaklardan diğer tanrıların isimlerini sildirdi. Akhenaton yaklaşık 15 yıl tahtta kaldı. Ölümünün ardından kurduğu din çöktü. Akhenaton'un şehri yerle bir edildi ve Horemheb döneminden itibaren "düşman" olarak kayıtlarda anıldı, daha sonraları ise onunla ilgili her şey yok edilmeye çalışıldı. 19. yüzyılda keşfedilene dek yaklaşık 3000 yıl Akhenaton'un ismi unutuldu. küçükresim| [[Dosya:Akhenaten as a Sphinx (Kestner Museum).jpg|küçükresim||Akhenaten'in Amarna'da sfenks (Antik Mısır'da yere uzanmış insan başlı aslan heykeli) şeklindeki tasviri.]] Akhenaton'un hiç erkek çocuğu olmadığından öldüğünde yerine kızlarından biriyle evlenmiş olan Akhenaton'un isimsiz üvey kardeşi Smenkh-Ka-Re (Smenkhkare) adındaki damadı çok kısa süreliğine firavun oldu. Onun da ani ölümü üzerine Akhenaton'un oğlu Tutankhamon firavun oldu. Tutankhamon'un baba-bir kızkardeşi olan Ankhesenamen ile olan çocukları ya doğum öncesi ya da doğum sonrası öldü. Tutankhamon da 18 yaşında ölünce tahta Ay ya da Akhenaton'la hiçbir kan bağı ve akrabalığı bulunmayan fakat ordu komutanı olarak sahip olduğu güce dayanarak firavun olduğu zannedilen Horemheb geçti. [[Dosya:Gempaaten talatats.jpg|küçükresim|sol|Karnak'taki Akhenaten'in Aten tapınağındaki Talatat tuğlaları.]] Amarna Dönemi Burası yeni dinin yaşanacağı ve Teb'deki düşmanlardan uzak bir sığınak olarak tasarlanmıştı. Bu şehir, tarihteki ilk planlı yerleşimlerden biridir. Binalar, tapınaklar ve yollarıyla tamamen tanrı Aton'a tapmak için tasarlanmıştır. Amarna'nın tamamlanmasına yakın Kral ve eşi Nefertiti şehre yerleştiler. [[Dosya:Aten worship - Great Hymn to Aten.jpg|küçükresim|sol|Amarna'da bir mezarda bulunan İlah Aten için yazılan metin.]] Bu arada Mısır büyük bir istikrarsızlığa düşmüştü. Bu dönemde sanatta da yenilikler olmuştur: Firavun resimleri eskisi gibi tanrısal bir durağanlıkla değil, daha çok gerçekçi şekilde çiziliyordu. Bir bakıma sanatın dinden ayrılmasını Akhenaton başlatmıştır. Firavun geleneksel sahneler dışında, yemek yerken, karısını öperken, bir törene başkanlık ederken de çizilebiliyordu. Uzun boyunlu, göbekli resmedilen Firavunun resimleri oldukça ilginçtir. Uzun boyunlu beden yapısı, bu dönemdeki diğer eserlerde de sık sık kullanılmıştır. Akhenaten'e isim değişikliği [[Dosya:Nefertiti 30-01-2006.jpg|küçükresim|upright=1||Nefertiti, Altes Museum.]] küçükresim|sol| İktidara gelişinin 5. yılının 8. ayının 13. günü günümüzde Amarna olarak bilinen, kendisinin ise Akhetaten adını verdiği yeni şehre taşındı. Bir ay öncesinden de IV. Amenhotep olan eski eski isminde taşıdığı 5 katlı unvanlarından çoğunu terk ederek sadece prenomen olarak kullandığı ilk ismini alıkoymak suretiyle kendi adını resmen Akhenaten olarak değiştirdi. Veziri, ölümü, Tutankhamun ve tek ilâh Akhenaton tahta geçişinin birinci yılında din alanında bir devrim yaparak Atenizm (bazen Atonizm) dinini kabul ettiğini ve tüm diğer Mısır tanrılarını reddederek (Ra, Maat, Hathor, İsis, Nephthys, Set, ...) tek tanrı Aton'a ibadet edilmesini bir kanunla halka duyurdu. Başlangıçta eski Mısır diniyle benzer gibi gözükse de, Atenizm tek tanrılı bir dine geçiş teşkil etmektedir. Akhenaton'un yaşadığı dönemde Amon Rahipleri oldukça güçlüydüler. Firavun herhangi bir iş yapmadan rahiplere danışmak ve kehanetlerine başvurmak zorundaydı. Akhenaton bu etkiden kurtulmak ve kendi inançlarının da doğrultusunda eski Mısır dinini, sihir ve büyüyü yasaklamış, Karnak tapınaklarını kapatıp Amon rahiplerinin görevine son vermiştir. Bu durum ülkede büyük bir kargaşaya sebep olmuştur. [[Dosya:Aten temple, Meryre's tomb.jpg|küçükresim|orta|upright=3.41|Akhetaten devrinde Aten Tapınağı. Akhenaten, Nefertiti ve kızları. Akhetaton Aten tapınağının en yüksek rütbeli dinî rahibi olan Meryre'nin mezarının üzerinde yapılan kabartmadan alınan çizim (Amarna).]] [[Dosya:Foreign tributes.png|küçükresim|sol|Akhenaten'in müttefik ve vasal devletlerin hediye ve haraçlarının toplaması esnasında yapılan büyük kutlama merasimi; Akhenaten saltanatının onikinci yılında doruk noktasına eriştiğinde yapılmış; Amarna II. Meryre'nin mezarından alınan çizimler.]] [[Dosya:GD-EG-Caire-Musée066.JPG|küçükresim|Kraliyet ailesi ya da bireysel ibadet için yapılmış Aten ve Altar. Hayat veren bir tanrının ışınları altında kraliyet ailesinin alçak kabartması. Kahire Mısır Müzesi.]] [[Dosya:Colossal Amenhotep III statue.jpg|küçükresim|sol|III. Amenhotep ve Kraliçe Tiye Henuttaneb ile.]] [[Dosya:Stela of the Great temple of Aten at Akhetaten2008.jpg|küçükresim|Büyük Aten tapınağında bulunan dikili anıttaşı.]] Aten ve tek tanrılı dinlerle olan bağlantısı Akhenaten'in annesinin babası olan Yuya'nın Eski Ahit ve Kur'an'da adı geçen Yusuf Peygamber ( Joseph ) olduğu Mısırlı tarihçi Ahmed Osman tarafından iddia edilmiştir. Akhenaton öldüğünde, tahta Akhenaton'un yerine 10 yaşında olan Tutankhaton geçti. Tutankhaton ismini Tuthankhamon olarak değiştirerek Amon ve diğer pagan ilahlara tekrar tapınılmasının yolunu açmış oldu. Genç firavun 18 yaşında öldüğünde, Amon rahipleri eski sömürge ve pagan düzenin tekrar getirilmesi sebebiyle Tutankhamun'a unutulmaz bir tören yaptılar. Firavun çoktan hazırlanmış olan mezarına, yüzyıllar sonra Howard Carter tarafından bulunmak üzere yerleştirilmiş, Akhenaton ve soyundan birçok kimsenin isimleri ise tapınak duvarlarından silinmiştir. Akhenaten'in tek tanrılı dinlerin öncülüğünü yapan bir firavun olduğu iddiası ve bu dinin daha sonra Yahudilik şekline dönüşmüş olabileceği birçok bilim insanı tarafından kabul gören bir görüştür. Bu görüşün en önemli savunucularından birisi Moses and Monotheism (Musa ve tek tanrıcılık) isimli kitabında açıkladığı görüşleriyle Psikanaliz biliminin kurucusu olan Sigmund Freud'dur. Freud Musa'nın kendisine iman edenlerle birlikte Akhenaten'in ölümünden sonra Mısır'ı terk etmek zorunda kalan Atenist bir din adamı olduğunu iddia etmiştir. Sigmund Freud, Dinin Kökenleri adlı eserinde; Yahudilerin sünnet geleneğini nereden aldıkları sorusunu Mısır olarak yanıtlamaktadır. Burada Freud, Herodot' un, Tarih II. Kitap 104. bölümde, sünnetin Mısır'da uzun süreden beri devam eden bir uygulama olduğunu söylediğini ve bilindiği kadarı ile sadece Antik Mısır'da bulunan bir uygulama olduğunu, Doğu Akdeniz' de başka hiçbir halkın bu geleneği uygulamadığını, Samilerin, Babillilerin ve Sümerlerin sünnetsiz olduklarının kesin bir şekilde varsayılabileceğini belirtmektedir. Bundan sonra Freud şu sözleri ile anlattığı sonuca ulaşmaktadır: Diğer Mısır Bilimciler ise Yahudilik ve diğer Semitik dinî âdetler arasında doğrudan yakın alâkaların mevcudiyetine dikkat çekmektedir. [[Dosya:Akhenathon and Nefertiti E15593 mp3h8771.jpg|küçükresim|sol|Dokuzuncu yılında Nefertiti ve Akhenaten'in çok renkli heykel görüntüleri, Louvre Müzesi.]] Bibliyografya Jürgen von Beckerath, Chronologie des Pharaonischen Ägypten. Philipp von Zabern, Mainz, (1997) Berman, Lawrence. 'Overview of Amenhotep III and His Reign,' and Raymond Johnson, 'Monuments and Monumental Art under Amenhotep III' in 'Amenhotep III: Perspectives on his Reign' 1998, ed: David O'Connor & Eric Cline, University of Michigan Press, ISBN 0-472-10742-9 Rosalie David, Handbook to Life in Ancient Egypt, Facts on File Inc., 1998 Peter Clayton, Chronicle of the Pharaohs, Thames and Hudson, 2006 William L. Moran, The Amarna Letters, Johns Hopkins University Press, 1992 Trevor Bryce, The Kingdom of the Hittites, Clarendon Press, 1998. A.R. Schulman, "The Nubian War of Akhenaten" in L'Egyptologie en 1979: Axes prioritaires de recherchs II (Paris: 1982) Nicholas Reeves, Akhenaten: Egypt's False Prophet, Thames & Hudson, 2000 Orhan Hançerlioğlu, Düşünce Tarihi, Remzi Kitabevi, 1999 [[Dosya:KV55 sarcophagus (Cairo Museum).jpg|küçükresim|Lahit KV55. Nubian tarzı peruk, öncelikle kraliyet ailesinden bir kadın için tasarlanmış olduğunu göstermektedir. Kahire Mısır Müzesi.]] Kaynakça Dış bağlantılar Akhenaten and the Hymn to the Aten The City of Akhetaten The Great Hymn to the Aten M.A. Mansoor Amarna Collection Grim secrets of Pharaoh's city BBC Ancestry and Pathology in King Tutankhamun's Family Hawass Belief Of Akhenaten - The introduction of a New Note into the Religious Thought of the World The Long Coregency Revisited: the Tomb of Kheruef by Peter Dorman, University of Chicago Royal Relations, Tut’s father is very likely Akhenaten. National Geographic 09. 2010 Kategori:MÖ 14. yüzyılda doğanlar Kategori:Mısır'ın onsekizinci hanedanı Firavunları Kategori:Aton Kategori:Amarna Dönemi