Aksaray (il)

bullvar_katip · 21 Mayıs 2024

Aksaray, Türkiye'nin İç Anadolu Bölgesi'nde, kısmen Konya Havzası'nda ve kısmen Kapadokya'da yer alan, merkezi Aksaray kenti olan ildir. Daha öncesinde il iken 1933'te ilçe yapılmış ve 15 Haziran 1989 tarih ve 3578 sayılı yasa ile Niğde'den ayrılarak yeniden il olmuştur. Niğde'nin kuzeybatısında, Konya'nın doğusunda, Ankara'nın güneydoğusunda yer almaktadır. 433.055 nüfusa (2022) ve 7.659 km2 yüz ölçümüne sahiptir. 2022 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 22 belediye, bu belediyelerde 157 mahalle ve ayrıca 175 köyü vardır. İsmin kökeni Hitit tabletlerinde Kurşura, İlk Çağ'da Garsaura olarak anılan şehir, Kapadokya Kralı Archeleos zamanında yeniden inşa edilerek Archeleos'un şehri anlamında Archelais adı verilmiştir (Caesar- Kayseri, Herakleios-Ereğli gibi). Türkler Anadolu'ya geldikten sonra ismi Türk diline çekimleyerek Aksaray olarak anmaya başlamış, bazı Osmanlı belgelerinde "Aksara" olarak da geçtiği olmuştur. Yaklaşık bin yıldır tarihi adını muhafaza etmiştir. Halk arasında ve Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde II. Kılıçarslan'ın yaptırdığı beyaz saraydan ismini aldığı gibi bir yakıştırma da dolaşmaktadır, resmi ve tarihi dayanağı yoktur. Tarih İlkçağ'da Arkhelais adını taşıyan kenti, son Kapadokya kralı Arkhelaos'un Garsuara adlı yerleşmeyi geliştirerek kurduğu sanılmaktadır. Roma İmparatoru Cladius I kente koloni ayrıcalığı tanıdı. Ayrıcalık, Anadolu'daki birçok önemli yolun kavşak noktasında bulunan kentin daha da gelişmesine yol açtı. Bizans ile Müslüman Araplar arasında birçok kez el değiştiren şehir Malazgirt Meydan Muharebesi'nin (1071) ardından Türkler'in egemenliğine girdi. Şehirde günümüze kadar gelemeyen Danişmendliler eserleri vardı. Şehirde Danişmend parası basılmıştır. Günümüze ulaşan Danişmendli eseri, kümbet şeklindeki, Bekarlar yakınındaki Bekar Sultan Türbesi'dir. Şehir Arap akınlarıyla virane hale gelmişti. Kılıç Arslan II (1155-1192), yıkık durumdaki Aksaray'ı yeniden kurdu, kentin çevresini surla çevirdi, camii, medrese, çarşı, hamam vb. yaptırdı. Azerbaycan'dan getirdiği din bilgini, zanaatkar ve tüccarları kente yerleştirdi. Ticaret yolları üzerinde bulunan Aksaray, Anadolu Selçuklu Devleti'nin önemli merkezlerinden biri olarak gelişti. Selçuklu'lardan sonra Karamanoğulları'nın eline geçti. Bir süre Eretna Beyliği'nin egemenliğinde kalan (1341-1365) ve 1 yıllığına Kadı Burhanettin Devletinin eline geçen kentte Karamanoğulları yeniden egemen oldu. 1396'da Yıldırım Bayezid tarafından ele geçirildiyse de Timur istilasından sonra yeniden Karamanoğulları egemen oldu. 1467'de Fatih Sultan Mehmet döneminde Aksaray kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldı. Aksaray, Cumhuriyet dönemi'nde 1920'de il durumuna getirildi. 1933'te çıkartılan hususi kanunla Niğde'ye bağlandı ve 1989'da yeniden il oldu. İbn-i Battuta'nın Büyük Dünya Seyahatnâmesi'nde Aksaray 14. yüzyıl İbn-i Battuta'nın kaleminden kayda geçen bilgiler:Sultan Bedreddin'in yanında çok kısa süre kalarak Aksaray'a hareket ettik. Burası Bilâd-ı Rûm'un en güzel ve sağlam şehirlerindendir. Her yandan akarsular ve bağlarla çevrilidir. Şehirden üç kanal geçer ve bunlar evlerin içinden akar. Şehrin içinde üzüm bahçeleri, bağlar ve bostanlar vardır. Aksaray'ın koyun yününden üretilen zarif halı ve kilimlerinin dünyada bir benzeri daha yoktur. Bunlar, Şam, Mısır, Irak, Hindistan, Çin ve diğer Türk ülkelerine ihraç edilir.'Aksaray', Irak Sultanı'nın idaresi altındadır. Burada Eretna Beyliğinin naibi Şerif Hüseyin'nin zaviyesine indik. Eretna Beğ, Irak hükümdarının Bilâd-ı Rûm'daki genel valisiydi. Şerif Hüseyin ise Ahiler'den olup, beldede yoldaşları pek çoktur. Bize son derece ikram ve izzette bulunarak aynen diğerleri gibi dostça davrandı. Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme'sinde Aksaray küçükresim|sağ|Aksaray'ın Esen Tepe'den görünüşü. 17. yüzyıl Evliya Çelebi'nin kaleminden kayda geçen bilgiler: Bor kalesinden Aksaray'a gitmemiz İlk durağımız Ortaköy oldu. Aksaray Sancağı'nda yüzelli akçe payesiyle ayrı bir kazadır. Geniş ve ürünü bol bir kaza olup bağ, bahçe, cami ve mescidi olan gelişmiş bir köydür. Bu köye bağlı otuzaltı adet nahiye köyleri vardır. Buradan kuzey tarafa doğru gidip köylerden geçilir. Bir menzilde Helvadere Köyü'ne inilir. Burası da meyvesi bol, verimli, güzel, hanı, hamamı ve cami olan bir Müslüman köyüdür. Aksaray nahiyeleri köylerindendir. Buradan da kuzeye doğru giderek Aksaray şehri vardır. Beyaz Saray küçükresim|Ağaçören ilçesine bağlı Sofular Köyünden bir fotoğraf. Bu şehrin Şem'un Safâ'nın isteği ile yapıldığını söylerler. Hükümdardan hükümdara geçtikten sonra Herakl adlı kralın oğlu Helena'nın elinde iken, adı geçen kral, Arap kavminin üzerine sefer açmıştır. Binlerce pis askeri ile Şam üzerine giderken, Safraz denilen yerde yenilgiye uğramış ve kendisi de ölmüştür. Yerine, oğlu Mikale kral olmuştur. Sonra bununda elinden Melik Mesud'un oğlu İzzeddin Kılıç Arslan 569 tarihinde burayı almıştır. Fetihten sonra bu şehirde nice büyük evliya oturduklarından, bu şehre birçok tarihçiler "Sâlihler yeri" demişlerdir. Aksaray denmesinin sebebi Kılıç Arslan'ın taht merkezi olması dolayısı ile ona büyük bir saray yaparlar. Saray giriş kapısının sağında ve solunda tunçtan iki adet heybetli arslan heykeli varmış. Bu saraya bir kötülük yapılmak istense, yapmak isteyen kişi, bu arslanların ağızlarından saçtığı kıvılcımlardan helâk olurmuş. Bu saray uzaktan bembeyaz göründüğünden, bulunduğu şehre de Aksaray demişler. Rumlar bu şehre hâlen Pegahelna derler. Şehir, sonra Karamanoğlu Yakub Bey'in eline geçmiş ve ondan da Yıldırım Beyazıt Hân'ın eline geçmiştir. Hâlen Osmanlı Devleti'nin elinde olup, Gâzi Süleyman Hân kaydı üzere Karaman Eyâleti'nde sancakbeyi merkezidir. Kanun üzere, yılda beyine yirmi kese gelir olur. Beş yüz askere sahip bir tuğlu mirlivadır. Alaybeyisi, çeribaşısı ve yüzbaşısı vardır. Kanun üzere cebeliler ile bin askeri olur. Yüzelli akçelik şerif kazadır. Kadısına senede beş kese gelir olur. Müftüsü, nakîbi, kethüdâ yeri, yeniçeri serdârı, kale dizdârı, muhtesibi, şehir subaşısı, âyân ve eşrâfı, saygın zâtları vardır. Aksaray Kalesi Geniş bir alanda, büyük bir ırmak kenarında dört köşeli, taş yapılı, sağlam yapılı bir kaledir. Şehrin ortasında yapılmıştır. Burç ve kuleleri çok yüksek değildir. Bütün burçları, dişleri ve bedenleri ile mazgal delikleri, hesaplı olarak düzenlenmiş kuleleri hep birbirine bakar. Kuşatma sırasında, her kulenin güçlü savaşçıları tüfek ile kuleleri korurlar. Hisarları tarafında beş kapısı vardır. Küçükkapı batıya bakar. Demirkapı kıbleye açılır. Keçikapısı da kıbleye doğru açılır. Ereğlikapısı güneye doğru, Konyakapısı da batı tarafına açılır. Bu kapıların nöbetçileri, vergi alan muhtesib kimselerdir. Kale içinde isyancılar zamanında buğday saklamak için ambar yapılmıştır. Cephaneliği yoktur. Ramazan ayında ve başka şenliklerde atılan büyük topları vardır. Camileri Karamanoğlu İbrahimbey Camii(Ulu Camii) Eski bir ibâdet yeridir. Dört kemer üzerine kâgir kubbeli bir camidir. Cami içinde oniki adet sütun ile iki adet sanat eseri kapı vardır. Minberi, müezzinler yeri sade ve güzeldir. Yuvarlak minaresi camiden uzak olup, cami kubbeleri kireçle örtülüdür. Şeyh Hamid Veli Camii Şeyhler Mahallesi'nde, kubbeli, bir minareli camidir. Debbağlar Camii: Kireçle yapılmış, cemaati bol bir camidir. El-Hac Seyyid Hasanefendi Camii Başköprü yanında güzel bir camidir. bunlardan başka doksansekiz adet mescidi vardır. Medreseleri Yılancık Medresesi eski bir yapıdır. Sulu Medrese çeşitli bilimler yeridir. Karamanoğlu Camii Medresesi bu medresenin öğrencilerine ve hocalarına vakıf tarafından aydan aya aylık ve erzakları verilir. Ayrıca parasız görev yapan dersiâmları da vardır. Halkı fıkıhçı olup ferâiz ilmini atalarından beri okuya gelmişlerdir. Bu şehirde özel Kur'ân okulları yoktur. Fakat Kur'ân hâfızları pek çoktur. Şehir onyedinci örfi iklimdedir. Ortasından akan Uluırmak, imâreleri sulayıp Alâaddin köprüsünden geçer. Bursa gibi her evden su akar. Ziyaret yerleri Bu şehirde yedi binden fazla büyük evliyânın yattığı söylenmektedir. "Dâr'ül-ervâh" denilen bu yere nice defalar nur inmiştir. Üzüntülü olan bir kimse burayı ziyaret etse üzüntüsü gider. Şeyh Hamid Veli; Rum diyarı irfân ehlinin başıdır. Üstü açık bir kubbede medfûndur. Çoğunlukla saralı kimseler ziyaret ederler. Buna yakın Şeyh Kemal Sultan olgunluk yolunda tamama ermiş büyük bir zattır. Bunun yanında Şeyh Pertevi Sultan, Yesevî tarihinde yahşi bir erdir. Kırkkızlar; çoğunlukla kadınlar ziyaret ederler. Şeyh Necmeddin Kibri, Bedreddin Sultan Veli, Hımarlı Dede Sultan şehir içindedir. Şeyh Gaznevî Sultan ve Şeyh Hakîkî bin Şeyh Hamid Veli: El-hac Bayram Veli öğrencilerinden olup, Ankara'da ledün ilmini tamamlayıp Aksaray'da Bayramî tarikatinde öncü olmuştur. Şeyh Butak, Taşpazarı Mahallesi'nde medfûn olup gönül erbâbının ziyaret yeridir. Cennetderesi semtinde Çelebilik ziyareti ve bunun üst yanında Hızırlık ziyareti vardır. Kılıç Arslan Sultan'ın kabirleri de Hızırlık ziyaretgâhındadır. Bu Hızırlık'a yakın Şeyh Hamza, Bayrami tarikatinin büyük zâtlarındandır. Bir de Şeyh Hızır Efendi ziyareti vardır. Somuncu Baba türbesi Zinciriye Medresesi Aksaray'dan bir menzilde Saratlı Köyü'ne, oradan Ürgüp kazası içindeki Dübani'ye geldik. Halkı Müslümandır. Oradan Muşkara'ya ve sonra da Kayseri Kalesi'ne geldik. (Evliya Çelebi-Seyahatname) Aksaray ve Vilayetlik Fatih Sultan Mehmet döneminde ele geçirildiğinde defterlere vilayet olarak kaydedilen Aksaray, İstanbul'a yaptırılan zorunlu ev göçleri ve Osmanlı devlet politikası nedeniyle gerilemiş, ilk olarak liva, daha sonraları ise kaza haline getirilmiştir. 6 Ekim 1920'de merkezi Aksaray kazası olmak üzere, Aksaray, Arabsun (Gülşehir) ve Şereflikoçhisar kazalarından oluşan müstakil bir liva oluşturulmasına dair İçişleri Bakanlığı tarafından Bakanlar Kurulu'na gönderilen kanun tasarısı ertesi gün kabul edilmiştir. Ancak Aksaray, 13 yıl vilayetlik yapmış, 20 Mayıs 1933 tarihli 2197 sayılı kanunla Niğde'ye, kendi ilçesi olan Şereflikoçhisar da Ankara'ya bağlanmıştır. 1989 yılının 15 Haziran gününe kadar 56 yıl ilçe olarak kalmış olan Aksaray, bu tarihte eski hakkı iade edilmek suretiyle tekrar vilayet olmuştur. Aksaray nüfusu Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2023 verileri ) Aksaray ili nüfusu: 433.055'dur. Bu nüfusun %82,35'i şehirlerde yaşamaktadır (2022 sonu).İlin yüzölçümü 7.659km'dir. İlde km'ye 56 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 90.) İlde yıllık nüfus artış oranı % 0,93 olmuştur. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Sultanhanı (% 2,17), Güzelyurt(% -1,99) 06 Şubat 2023 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 22 belediye, bu belediyelerde 157 mahalle ve ayrıca 175 köy vardır. Sultanhanı, 2017 yılında ilçe olmuştur. İlin yıllara göre nüfusları Yönetim İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar. İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23) İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer. Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur. Aksaray Valisi, 1967-Çaykara doğumlu Mehmet Ali Kumbuzoğlu’dur. Ağustos 2023/376 sayılı kararla TBMM Genel Sekreteri iken atanmıştır. Aksaray Belediye Başkanı, 1981-Aksaray doğumlu Evren Dinçer (AK PARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %40,47 oy oranıyla seçilmiştir. 2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Aksaray İl Genel Meclisi üye sayısı, 13 AK Parti, 10 MHP olmak üzere 23’dür. Aksaray Belediye meclisi ise 16 AK Parti, 12 MHP ve 3 İYİ P. olmak üzere 31 üyeden oluşur. 2023 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Aksaray'ın Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 2 AK Parti, 1 İYİ Parti, 1 MHP'dir. Konum Arkeoloji ve mimarlık İl sınırları içinde bulunan Aşıklıhöyük yenitaş dönemi kültürüne ışık tutarken, Acemhöyük ilk tunç çağda Asur ticaret kolonileri dönemini aydınlatır. İle 46km. uzaklıktaki Ihlara Vadisi'nde hıristiyanlık dönemi dinsel mimarlık ve resim sanatını yansıtan önemli örnekler bulunur. Selime Kasabası yakınındaki küçük kilise ve katedral, Helvadere'deki yunan haçı planlı Kemerli kilise de bu dönemdendir. Anadolu Selçukluları zamanında önemli bir üs olan ilde, II. Kılıç Arslan zamanında yaptırılan Aksaray Kalesi'nden (1170) yalnızca sur kalıntıları görülebilir. Eğri (Kızıl) Minare (13. yüzyıl) kırmızı tuğladan, silindir gövdeli bir yapıdır. Gövde ince bir silmeyle iki bölüme ayrılmış, altı zikzak, üstü yeşil mavi çinilerle bezenmiştir. Karamanoğulları döneminden Ulu Camii (1431), dörtgen planlı mihrap duvarına dikey 5 sahınlı bir yapıdır. Mihrap önü kubbe, sahınlar tonoz örtülüdür. Yazılı kaynaklardan bilinen medreselerin bugüne ulaşan tek örneği Zinciriye Medresesi'dir (1336). Karamanoğulları döneminden olan yapı, tek katlı, dört eyvanlı planı, revaklı avlusu, çin mozaik bezemeli ana eyvanıyla, açık avlulu medreselere örnektir. Ana eyvanın yanlarında kubbeli odalar vardır. Kervan yolları üstündeki ilde, sultan hanlarının önemli örnekleri bulunur. Aksaray-Kayseri yolundaki Alayhan, Selçuklu sultan hanlarının ilk örneklerindendir (1192). Konya-Aksaray yolundaki Sultanhan (1229), bu yapı türünün klasikleşmiş bir örneği olarak nitelenir. Aksaray-Nevşehir yolundaki Ağzıkarahan (1231,1237) da anıtsal taçkapısı ve kuleleriyle kale görünümündedir. Tarihi ve turistik zenginlikler Müzeler ve ören yerleri Aksaray Müzesi Aşıklı Höyük Acemhöyük Antik Nora Şehri Manastır Vadisi Ihlara Vadisi Musular Ziga Kaplıcaları (Güzelyurt) Camiler, türbeler, kiliseler Ulu Cami (Karamanoğlu Cami-Merkez) Eğri Minare (Kızıl Minare-Merkez) Şeyh Hamid-i Veli (Somuncu Baba) Kaya Cami (Güzelyurt) Selime Sultan Türbesi (Selime Köyü) Kilise Camii (Aziz Gregorius Kilisesi) (Güzelyurt) Aziz Anargiros Kilisesi (Güzelyurt) Sivişli Kilise (Güzelyurt) Selime Katedrali (Selime) Kale Manastırı Kilisesi (Selime) Yüksek Kilise (Merkez) Kızıl Kilise (Sivrihisar) Pürenli Seki Kilisesi (Ihlara) Kokar Kilise (Ihlara) Eğritas Kilisesi (Ihlara) Sümbüllü Kilise (Ihlara) Yılanlı Kilise (Ihlara) Saint Georges Kilisesi (Kırkdamaltı Kilisesi-Belisırma) Bahattin Samanlığı Kilisesi (Belisırma) Direkli Kilise (Belisırma) Ala Kilise (Belisırma) Karagedik Kilisesi (Belisırma) Ziga Kaplıcaları (Güzelyurt) Hanlar Ağzıkarahan (Aksaray-Nevşehir yolu 15. km) Alayhan (Aksaray-Nevşehir yolu 35. km) Öresinhan Sultanhanı (Türkiye'nin en büyük kervansarayı, Aksaray-Konya yolu 42. km) Yerköyhanı Akhan [Aksaray-Konya 18. km] Kuş gözlem alanları Eşmekaya Sazlığı Kuş Alanı Sultanhanı Sazlığı Kuş Alanı Yerel Etkinlikler Yunus Emre Ağaçlandırma Haftası Sultanhanı Halı, Turizm ve Kültür Festivali Aksaray Ihlara Turizm ve Kültür Festivali Uluslararası Türk-Yunan Dostluk, Kardeşlik Kültür Festivali Alaaddin Keykubat’ı Anma Günü Yunus Emre’yi Anma Etkinlikleri Mutfak Aksaray Tava Sıkma Bulama Helvası Saç Böreği Spor 2018-19 sezonu sonunda, futbolda 68 Aksaray Belediyespor, Bölgesel Amatör Lig'den 3. Lige çıkmıştır. 68 Aksaray Belediyespor 2022-2023 sezonunda TFF 3.Lig 3.Grupta mücadele etmektedir. Türkiye Voleybol Bayanlar Sultanlar Liginde Aksaray'ı temsil eden Kuzey Boru Gençlik Spor Kulübü, 3 sezondur bu ligde mücadele etmektedir. Aynı zamanda TVF Kadınlar 2.Lig 13.Grupta Aksaray 1989 Spor ile Kuzeyboru SK Altyapı takımları mücadele etmektedir. Hentbol Kadınlar 1.Lig B grubunda 68 Aksaray Belediyespor Hentbol mücadele etmektedir. Önemli spor tesisleri: 7.000 kişilik Dağılgan Stadyumu, 3,000 kişilik Aksaray Spor Salonu, 500 kişilik Aksaray Olimpik Kapalı Yüzme Havuzu Kaynakça Büyük Dünya Seyahatnamesi, İbn-i Battuta, Üçdal Neşriyat Seyahatnâme, Evliya Çelebi bin Derviş Mehmet Zillî, Üçdal Neşriyat Büyük Larousse, Milliyet, Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse (GDEL) 1986 Notlar Dış bağlantılar Aksaray Valiliği Aksaray Belediyesi yerelnet iller

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Aksaray (il)

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi