Alman alfabesi

[bullvar_katip]

Alman alfabesi, Almancanın yazımında kullanılan alfabedir. Almanya, Avusturya, İsviçre, Lihtenştayn ve Lüksemburg'da, ayrıca Almanca konuşanların azınlıkta olduğu Belçika ülkesinde ve Danimarka, İtalya ve Polonya'nın çeşitli bölgelerinde bu alfabe kullanılır. Alman alfabesi, Latin alfabesi'nin bir uzantısıdır. Bugün standartize edilmiş kullanımda 26 harfi direkt Latin alfabesinden alırken, üç umlaut ile Lihtenştayn ve İsviçre'de artık kullanılmayan (bu ülkelerde eszett yerine "ss" yazılmaktadır) eszett'i de içerir. Büyük harfli eszett (ß), dile 21. yüzyılda kazandırılmıştır. Alman alfabesindeki bütün harfler "das" artikeli ile tanımlanmıştır. Almancadaki bazı lehçelerin ve eski belgelerin yazımında sayısız harf çeşitleri kullanılmaktadır. Bu durum Almanca'daki yabancı kelimelerin yazımında da kullanılır. Örneğin bazı kelimelerde Fransızcadaki é harfi yazılarak Fransız aksanıyla okunur. Almanca yazımın temel ilkeleri Alman yazısı, Türkçe kadar olmasa da, diğer batı dillerine göre daha fonetiktir. Alman yazısında bazı ilkeler temel alınmıştır. Fonolojiklik İlkesi (Phonologisches Prinzip) Alman yazısının en temel ilkesidir. Bu ilkeye göre, ideal durumlarda her ses için bir gösterim olmasıdır. Ancak bu ilkenin bir sürü istisnası vardır. Örneğin /f/ sesini göstermenin birden fazla yolu vardır; Fisch kelimesinde ⟨f⟩ ile, Vater kelimesinde ⟨v⟩ ile, Phliosophie kelimesinde ise ⟨ph⟩ ile. Buna mukabil, ⟨v⟩ gösteriminin de birden fazla telaffuzu vardır, Vogel kelimesinde /f/ sesini gösterirken Violine kelimesinde /v/ sesini temsil eder. Buna başka büyük bir istisnayı da uzun ve kısa ünlülerin gösterimi temsil eder. Çoğu Cermen dilinde olduğu gibi Almancanın da büyük bir ünlü envanteri vardır, ve her bir ünlü için ayrı bir sembol bulunmamaktadır. Ancak bu ilkeye olan istisnaların çoğunluğu başka bir ilkeyle açıklanabilir. Biçimsellik İlkesi (Morphologisches Prinzip) Türkçeden farklı olarak, bu ilke, Almanca yazımında çok daha büyük bir yer teşkil etmektedir. Bu ilkeye göre, bir kelimenin kökünün, kendisinden türeyen kelimelerde de olabildiğince sabit kalması gerekmektedir. Bu sebepten ötürü Rad kelimesi /t/ sesiyle bitmesine rağmen ⟨d⟩ harfiyle yazılmaktadır. Räder ve Rädchen kelimelerinde ise /e/ sesi normalde olduğu gibi ⟨e⟩ harfiyle gösterilmemiş, bu prensibe uymak için icat edilen özel ⟨ä⟩ harfini kullanmıştır. Bu sayede iki kelime arasındaki ilişki daha kolay anlaşılmaktadır. Ancak bazı kelimeler arasında olan ilişki çok eskiye dayandığı için, ve günümüzde çok belirgin olmadığı için, bu kurala uyulmadığı da olur. (Örnek: fertig-Fahrt, voll-füllen, Eltern-alt/älter) Tarihsellik İlkesi (Etymologisches Prinzip) Bazı kelimelerde ise, kelimelerinin kökenin daha aşikâr olması için, kelimelerin okunduğu gibi yazılmadığı olur. Örneğin ab edatı, /ap/ diye telaffuz edilse de, daha önce abe /apɛ/ olduğundan okunuşundan farklı yazılmıştır. Bu ilke özellikle yabancı kelimelerde göze batar. Yabancı kelimelerin birçoğunda, geldikleri dildekiler gibi yazılmasına itina gösterilir (Örnek: Couch, Tourist, Kommuniqué). Bu şekilde /v/ sesinin ⟨w⟩ yerine ⟨v⟩ ile yazılması, ⟨-tion⟩ ile biten kelimelerin /-ˈt͡si̯oːn/ diye telaffuz edilmesi, ve Yunanca kökenli kelimelerinde ⟨th⟩, ⟨ch⟩, ⟨ph⟩ ve ⟨rh⟩ yazımlarının kullanılması açıklanabilir. Anlam belirginliği ilkesi (Semantisches Prinzip) Telaffuz bakımından aynı, ancak anlam bakımından farklı kelimeler; anlam karışmasını engellemek için bazen farklı yazılabilir (Örnek: wieder-wider, sie sind-Sie sind, Wagen-Waagen). Bazı kelimelerde anlam karışıklığı imkânı olmamasına rağmen yazım değişebilir (Örnek: seit-ihr seid, die Wahl-der Wal). Dilbilimsel ilke (Grammatisches Prinzip) Bu ilkeye göre, isim türündeki sözcükler daima büyük harfle yazılmalıdır. Bu sayede bir kelimenin isim mi, fiil mi olduğunu karıştırmanın imkânı kalmaz. Ekonomiksellik ilke (Ökonomisches Prinzip) Bazı temel kelimelerde, yer kazanmak için olması gerektiğinden daha kısa bir yazım tercih edilebilir (Örnek: des, es, was, man, in, im, an, am, um, bin, hat). Harfler Temel harfler Özel harfler Aksanlı Harfler Yabancı dillerin klavyelerinde, E-Posta adreslerinde veya kullanıcı adlarda ä, ö, ü ve ß harflerinin kullanımı mümkün olmadığı zaman, bu harflere alternatif olarak ae, oe, ue ve ss yazılabilir. Bunun dışında harflerin alternatif yazılışı desteklenmez ve yanlış olarak görülür. Almanca'da sadece %0,01 oranla kullanılan é harfi, Almanca'ya Fransızca kelimelerden girmiştir. Böylece é harfi, Alman Alfabesinde bulunmayan harflerin arasından Almancada en çok kullanılan harftir. É harfi ile Günlük hayatta görülen en sık kelimelere şunlardır: Café, Charité, Déjà-vu, Exposé, Rosé, Verieté Almancaya giren yabancı kelimelerin yazımı almanca yazım kurallarına veya söyleyiş biçimine uygun şekilde çevrilmediği sürece, özellikle Fransızca gibi yabancı dillerden gelen kelimeler aksanlarıyla birlikte yazılır. Örneğin: À, Crème, Crêpes Buna karşı Almanyada veya genel olarak Avrupa'daki klavyelerde 'ı, ğ, ş' harfleri bulunmadığından Türkçe isimlerde genel olarak bunların yerine 'i, g, s' yazılır. İsviçre Almancası'nda kullanılmamaktadır. Avusturya Almancası Harf - Ses İlişkisi Ünlüler Ünlülerin temel yazılma şekilleri Kısa ünlülerin belirtilmesi Kelime kökünde vurgulanmış ünlüyü birden fazla ünsüz takip ediyorsa, o ünlü kısa okunur. Hiçbir ünsüz takip etmiyorsa uzun okunur. Bir ünsüz takip ediyorsa bazen kısa, bazen uzun okunur. Bir kısa ünlüyü sadece tek bir ünsüz sesi takip ediyorsa, bu o ünsüzü iki kere yazarak belirtilir (Örnek: schlaff, Affe, schlimm, immer, denn, wann, Hass, bisschen, statt). Ancak takip eden ünsüz /k/ veya /t͡s/ ise, ⟨kk⟩ veya ⟨zz⟩ yerine, ⟨ck⟩ ve ⟨tz⟩ ile gösterilir (Örnek: locken, Reck; Katze, Schutz). Temel ve tek heceli bazı kelimelerde kısa ünlüler gösterilmez (Örnek: ab, an, dran, bis, das, des, in, drin, man, mit, ob, plus, um, was, wes). ⟨-in⟩ veya ⟨-nis⟩ eklerini takip eden başka ekler gelince, vurgulanmamış hecede de ünsüzlerin çift yazılması görülür (Örnek: Ärtzin - Ärtzinnen, Kenntnis - Kenntnisse). Uzun ünlülerin belirtilmesi Ünsüz tarafından takip edilmeyen tüm vurgulu ünlüler uzun okunur. ⟨h⟩ harfi de, Türkçedeki ⟨ğ⟩ harfine benzer bir şekilde, uzun ünlüleri belirtmek veya yan yana gelen ünlüleri ayırmak için kullanılır. Eğer uzun ve vurgulu bir ünlüyü kısa bir ünlü takip ediyorsa, veya Biçimsellik İlkesi dahilinde kısa bir ünlü ile başlayan bir ek gelebiliyorsa, bu ⟨h⟩ ile gösterilir (Örnek: Kuh (pl. Kühe), drehen, fähig, früh (komp. früher)). ⟨h⟩ eğer ⟨ei⟩'den sonra geliyorsa sanki yokmuş gibi okunur (Örnek: Reihe, weihen, verzeihen). ⟨l⟩, ⟨m⟩, ⟨n⟩ ve ⟨r⟩ ünsüzlerinden önce uzun ünlüleri belirtmek için ⟨h⟩ kullanılabilir, ama her kelimede mevcut değildir (Örnek: Uhr, führen, ahnen). Bu tür kelimeler çekimlenip ünlü değişimine uğrarsa ⟨h⟩ düşmez (Örnek: drehen - gedreht, empfehlen - empfiehl). Uzun /aː/, /eː/ ve /oː/ sesleri, çift ünlü kullanılarak da gösterilebilir (Örnek: Haar, paar, Saal, Boot, Zoo, Beere, Beet, Tee). Ancak ⟨a⟩ veya ⟨o⟩'nun Umlaut alıp ⟨ä⟩ ve ⟨ö⟩ olmaları durumunda söz konusu ünlü sadece bir kere yazılır (Örnek: Härchen, Bötchen). Uzun /iː/ sesi ise çoğu zaman ⟨ie⟩ ile gösterilir (Örnek: schieben, Dienstag). Pek az bazı temel kelimelerde ⟨i⟩ veya ⟨ih⟩ ile gösterildiği de olur (Örnek: dir, mir, wir; ihm, ihn, ihnen, ihr). Bir ⟨e⟩'nin çekimlenip ⟨ie⟩'ye dönüşmesi durumunda ⟨ieh⟩ gösterimi de çıkabilir (Örnek: befehlen - befiehl). ⟨ä⟩ ve ⟨e⟩ farkı Normalde ⟨ä⟩ harfi /ɛ/ diye telaffuz edilirken ⟨e⟩ harfi /e/ diye telaffuz edilir. Ancak bu iki ses arasında çok az farktır ve birçok kişi bu harfleri farklı telaffuz etmez. ⟨ä⟩ gösterimi, eğer kelimenin kökünde bir ⟨a⟩ varsa kullanılır (Örnek: Kälte, kälter (kalt), Hälse (Hals)). Birkaç kelimede hem ⟨e⟩ hem de ⟨a⟩ olabildiğinden ikisini de kullanmak mümkündür (Örnek: Schenke/Schänke, aufwendig/aufwändig). Bazı istisnai kelimelerde, bir ⟨a⟩'dan türemiş olmayan ⟨ä⟩ harfleri de bulunur (Örnek: Lärm, März). Buna mukabil bazı kelimeler ise köklerinden çok uzaklaştıkları için ⟨e⟩ kullanılır (Örnek: Eltern). ⟨äu⟩ ve ⟨eu⟩ farkı Bu iki gösterim de /ɔʏ/ sesini temsil eder. Bu ses ⟨au⟩'dan türemişse ⟨äu⟩ gösterimi tercih edilir, yoksa ⟨eu⟩ gösterimi tercih edilir (Örnek: Häuser, er läuft, Gebäude). Birkaç istisnai kelimede ⟨au⟩'dan türememiş ⟨äu⟩ bulunur (Örnek: täuschen). Ünsüz harfler 1 İnce ünlülerden önce (e, ä, i, ö, ü) /ç/ sesi tercih edilir, kalın ünlülerden önce (a, o, u) /x/ sesi temsil edilir. ⟨-chen⟩ ekinde daima /ç/ sesi temsil edilir. ⟨r⟩ ve ⟨l⟩ ünsüzlerinden sonra ise bazı yörelerde /x/, bazılarında /ç/ tercih edilir. 2 Yöreden yöreye değişir. 3 Çoğu yörede R harfi, hece sonunda bu şekilde telaffuz edilir. Kelime sonunda ⟨-ig⟩ takısı ve ünsüz sertleşmesi Tıpkı Türkçedeki gibi kelime ve hece sonunda olan bazı ünsüzler sertleşir. /b/, /d/, /g/, /v/, /z/ sesleri bu tür durumlarda /p/, /t/, /k/, /f/ ve /s/ seslerine dönüşür (Örnek: Sieg, Haus, Rad). Kelime sonuna ⟨-ig⟩ takısı geldiğinde ise bazı yörelerde /-iç/, başka yörelerdeyse /-ik/ diye okunur (Örnek: zwanzig, fleißig). /s/ sesinin yazımı Uzun ünlüden sonra gelen /s/ sesi ⟨ß⟩ ile gösterilir (Örnek: Groß, Straße). Kısa ünlülerden sonra ise ⟨ss⟩ yazımı tercih edilir (Örnek: Fluss, dass, nass). Bazı fiil çekimleri ünlünün değişmesiyle ⟨ß⟩ ve ⟨ss⟩ arasında sık sık geçiş yapar (Örnek: fleißen - floss, wissen - er weiß). İsviçre'de her durumda ⟨ss⟩ kullanılır. /ʃ/ sesinin yazımı ⟨p⟩ ve ⟨t⟩ harflerinden önce bu ses gelirse ⟨sch⟩ diye uzatılmaz, ⟨st⟩ veya ⟨sp⟩ diye kısaltılır (Örnek: spielen, Stunde). /ŋ/ sesinin yazımı ⟨k⟩ veya ⟨g⟩ harflerinden önce /ŋ/ sesi geliyorsa ⟨ngg⟩ veya ⟨ngk⟩ diye uzatılmaz; ⟨ng⟩ veya ⟨nk⟩ diye kısaltılır (Örnek: Bank, trinken, Singular). /f/ sesinin yazımı Normalde ⟨f⟩ harfiyle gösterilen bu ses, birkaç kelimenin başında ve ⟨ver-⟩ ön ekinde ⟨v⟩ harfiyle gösterilir (Örnekler: Vater, viel, vor, Volk, voll, von; verstehen, verlängern, verschlafen). /ks/ sesinin yazımı Bazı kelimelerde /ks/ sesi ⟨x⟩ yerine ⟨chs⟩ ile gösterilir (Örnekler: Fuchs, sechs, Achse). Ayrıca bakınız Fonetik işaret Kaynakça Kategori:Latin alfabesinden türeyen alfabeler Alfabe