Antik İran

bullvar_katip · 27 Mayıs 2024

Antik İran ya da Büyük İran (</big> İran-ı Bûzûrg, veya İrânzemin "İran Toprağı") sözcüğünün anlamı İran kültürel etkisine sahip bölgeleri ifade eder. Kabaca İran kültürünün yeri olan İran Platosu merkezinde olmak üzere Kafkasya, Doğu Anadolu Bölgesi toprakları, İndus Nehri ve Pakistan içeren topraklar içerisinde kalan bölgenin tarihsel adıdır. Ayrıca İran kültürüne etki eden bu terimi Encyclopædia Iranica tarafından da kullanılmaktadr. Bu kavram kültürel bir kavramdır ve İranî halkların yerleştiği sınırları temsil etmektedir. Bu kavram hiçbir siyasi durumla ilişkili değildir. Bu dağılım Tunç Çağı yerleşimini göstermektedir, Siyasi oluşumlar ise bu kültürel dağılımdan yüzyıllar sonra oluşmuştur. 3. yüzyıl yazıtlarında Sasani İmparatorluğu’nun Büyük İran sınırlarını tamamen kaplayan siyasi bir oluşum olarak bölgeyi yönettiği görülmektedir. Bu durum yalnızca kültürel bağlamda bir İranlı milleti meydana getirmiştir. Tanım [[Dosya:Greater Iran Map.png|küçükresim|upright=1.14|sağ|Coğrafi ve kültürel Büyük İran: İran Platosu, Orta Asya (Baktriya) Hindukuş Dağları’ndan Afganistan’a, Batı Pakistan’dan, Doğu Suriye ve kuzeybatıda Kafkaslar.]] Richard Nelson Frye; Büyük İran’ı Kafkaslar, Afganistan, Pakistan ve Orta Asya’nın bir kısmı (Horasan, Harezm), Kültürel sınırlarının ise batı Çin’den Sami dillerinin konuşulduğu Batı Mezopotamya, Akdeniz ve Ege kıyılarına kadar uzandığı söylemektedir. Frye'e göre İran, İrani dillerin konuşulduğu ve İran’ın çok yüzlü kültürünü barındıran toprakların tümünü içermektedir. Richard Foltz ise: "Büyük İran" halklarını içeren bölgelerin Mezopotamya’dan Kafkaslar’a, Harezm, Maveraünnehir, Baktriya, ve Pamir Dağları bulunduğu Farsları,Medleri, Partları ve Sogdları içeren İslam öncesi bütün Zerdüşt bölgelerdir. Büyük İran, Yunan sınırından İndus Nehri kadar olan bölgedir. J. P. Mallory ve Douglas Q. Adams'a göre: Ahameniş İmparatorluğu döneminde Büyük İran’ın batı bölgelerinde çoğunlukla güney batı İran dilleri, doğu kısımlarında ise Avesta ile ilişkisi olan doğu İran dilleri kullanılmaktadır. George Lane : Moğol İmparatorluğu’nun dağılmasıyla, İlhanlılar ve Olcayto Büyük İran’ın hükümdarı olmuştur., Judith G. Kolbas'a göre:, bu devletlerin yönetimi M.S. 1304-1317 yılları arasındadı Büyük Timur İmparatorluğu tarihçisi Mir Khwand Büyük İranı (Iranshahr) Fırat Nehri’nden Amu Derya arasında olan bölge olarak betimlemiştir.. Geleneksel olarak eski dönemlerden, günümüze kadar etnisite bölgelerin ayrılmasında kullanılmamıştır. Bunu şu sözüyle açıklamaktadır. Richard Nelson Frye: Yalnızca modern dönemlerin batı kolonici müdahalesi ve etnisite eğilimi Büyük İran’ı ayıracak bir güç haline geldi. Patrick Clawson’a göre, "Etnik milliyetçilik geriye dönük genişleme moda olsa dahi 19. yüzyılın büyük fenomeni olmuştur." Büyük İran her ne kadar büyük bir politik oluşum olmasının ötesinde büyük bir kültürel birlikti. Nuzhat al-Qolubun (نزهه القلوب), emrinde çalışan Orta Çağ coğrafyacısı Hamdollah Mostowfi şunu yazmıştır: چند شهر است اندر ایران مرتفع تر از همه Bazı İran şehirleri diğer geri kalanlarında çok daha iyidir, بهتر و سازنده تر از خوشی آب و هوا Bunlarda hoşgörü ve iyilik havası vardır, گنجه پر گنج در اران صفاهان در عراق Arran'ın zengin Gence şehri ve elbette ki İsfahan, در خراسان مرو و طوس در روم باشد اقسرا Horasan’daki Merv ve Tus ve tabii ki Konya (Aksara). Cambridge İran Tarihi adlı eserde Büyük İran'ın coğrafi ve kültürel yaklaşımı ile sınırlarını Afganistan, Çin ve Sovyet Orta Asya’sını da kapsadığını söylemektedir. Tarih Farsçada Büyük İran; Iranzamin (ایرانزمین) yani "İran ülkesi" anlamına gelmektedir. Iranzamin eski mitlerde Turanzamin "Turan Ülkesi" mücadele etmekteydi. Turanzamin günümüz Orta Asya’sının yukarı kısımlarını temsil etmekteydi. İslam öncesi dönemde İranlılar seçkin iki ana bölgeyi yönetmekteydiler. Bunlardan biri İran diğeri ise Aniran olarak adlandırılmaktaydı. İran, İrani halkların yaşadığı bölgeye verilen isimdi ve bugün olduğundan daha geniş topraklara sahipti. Bugün birçok tarihî değişime rağmen bu sınırlar içerisinde yaşayan halklar İran kültürünü korudular ve günümüzdeki İran dillerinin oluşmasını sağladılar. Örnek olarak: Farsça, Orta Asya ve Kafkaslar’da temel yazışma ve edebî dili oluşturmaktayken bugün bunun yerini Rusça almış durumdadır. Farsça aynı zamanda Britanya İmparatorluğu mandası altındaki Irak Kürdistanı’nda da kullanılmaktaydı. 1918-1932 . Rus İmparatorluğu ile İran arasındaki iki savaş sonunda imzalanan Türkmençay Antlaşmasıve Gülistan Antlaşması ile İran’ın Orta Asya’daki topraklarının bir kısmı Rus İmparatorluğu tarafına ele geçirilmişti. Batı sınırlarında ise 1823'te Abbas Mirza'nın beklenmeyen ölümü ve İran büyük veziri Mirza AbolQasem Qa'im Maqām'ın öldürülmesi sonunda birçok Orta Asya hanları Çara karşı savaşlarında Şahın onları destekleme ümitlerini kaybedilmişti. Rus ordusu Aral kıyısını 1849'da işgal etmiş, Taşkent’i 1864'te, Buhara'yı 1867, Semerkant'ı 1868, Hive ve Amu Derya'yı 1873'te işgal etmişti. "Birçok İranlı, ülkelerinin doğal atmosferinin etkilerinin bugünkü sınırlarının ötesinde olduğunun düşünmektedir. Bunun ötesinde, İran çok daha büyük bir ülkeydi. Portekiz güçleri 16. ve 17. yüzyılda adalarını ve bazı limanlarının ele geçirdiler. Rus İmparatorluğu, bugün Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan olarak bilinen ülkeleri İran topraklarından ayırdı. İran ilkokul belgeleri İran birliklerinin bize sadece Bakü gibi şehirlerinden çıkmadıkları, Derbent ve ötesinde de bulunduklarını göstermektedir. Şah 1856-1857 ve Anglo-İran savaşı sonrasında Batı Afganistan'da birçok iddiasını kaybetmişti. 1970'te Sadece BM sponsorluğunda istişare sonunda Basra Körfezi, ada ulus Bahreyn üzerindeki hükümdarlığı için İran'ın iddiaları sona ermişti. Yüzyıllar sonra İran hükümdarlığı ilk kez Irak'ın ötesine çekilmişti. Ne zaman Batı dünyası İran'ın başka ülkelerine müdahalesinden şikayet etse, İran yönetimi eski egemenliğindeki topraklarla ilgili bir mesele olduğunu öne sürmüştür. Aynı zamanda İran'ın dış güçlerin delindeki kayıplarının verdiği mağduriyet hissi de bugüne kadar buna katkıda bulunmuştur." - Patrick Clawson, Washington Enstitüsü Yakın Doğu Politikaları "İran bugün sadece bir zamanlar olduğu ülkenin sadece kıç kısmı kadar. İran hükümdarları, Irak, Afganistan, Batı Pakistan, Orta Asya'nın büyük bir çoğunluğu ve Kafkaslar’ı yönettiler. Birçok İranlı bugün hâlâ bu bölgelerin kendi kültürel etkileri ile yaşadığı Büyük İran’ın bir parçası olarak görmektedir.." -Patrick Clawson "Ahameniş İmparatorluğu’ndan bugüne, İranlılar coğrafyalarını korumuşlardı. Fakat yüksek dağlar ve İran Platosunun muazzam boşluğu Rus ordusunu ve Britanya donanmalarınından korumaya yeterli değildi. Tam ve mecazi anlamıyla, İran küçüldü. 19. yüzyılın başlangıcında, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan'ın bir kısmı ve Afganistan İran’ındı, fakat yine bu yüzyılın sonunda Avrupanın askeri hareketleri sonucu tüm bu topraklarını kaybetti." Bölgeler Orta Çağda, Büyük İran olarak bilinen topraklar iki kısımdan oluşmaktaydı. Batıda Irak-ı Acem doğuda ise Horasan'dan oluşmaktaydı. Ayrışan bu iki bölge genellikle Gürgan ve Damgan şehirleri tarafından yönetilmektedir. Özellikle Gazne Devleti, Büyük Selçuklu Devleti ve Büyük Timur İmparatorluğu gibi devletler imparatorluklarını Irak-i ve Horasan-i bölgelerine ayırmışlardı. Bu durum Abul Fazl Bayhqi'nin "Tārīkhi Baïhaqī" adlı kitabı gibi birçok tarihi kitaba konu olmuştu. Faza'ilul al-anam min rasa'ili hujjat al-Islam (Al-Ghazali mektublarından oluşan bir eserdir) ve diğer bölgeyi anlatan tarihi kitaplarda Maveraünnehir ve Harezm bölgeleri Horasan içerisinde gösterilmekteydi. Orta Asya Afganistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Batı Çin Pakistan Kafkas Bölgesi Güney Kafkas Ermenistan Nahçivan Gürcistan Irak Antlaşmalar Kasr-ı Şirin Antlaşması: Osmanlı İmparatorluğu ile Safevi Devleti arasında yapılmıştır. Bağdat Osmanlı himayesine verilmiştir. Gülistan Antlaşması: Rus İmparatorluğu ile İran Kaçar Türk hanedanı arasında yapılmıştır. İran Kafkaslar’da topraklarının büyük bölümünü kaybetmiştir. Türkmençay Antlaşması: Rus İmparatorluğu ile İran Kaçar Türk hanedanı arasında yapılmıştır. Antlaşma ile Azerbaycan Türklerinin yaşadıkları bölge iki ayrı devlete pay edilmiştir. Paris Atlaşması (1857): Herat ve Afganistan Britanya İmparatorluğu’na verilmiştir. Ahal Antlaşması (1881): İran Merv ve Harezm bölgesini Rus İmparatorluğu’na vermiştir. Ayrıca bakınız Afganistan İran Kürdistan Pakistan Medler Pers İmparatorluğu Kürt Tarihi İran Tarihi Kürtçe Farsça Pan-İranizm İran Platosu Horasan İranî halklar İrani Diller Harita Galerisi Dış bağlantılar İngilizce A map of the treaties affecting Greater Iran Article on Iranian.com Persians in China Pirooz in China İran'daki Türklerin Tarihi - Video Farsça Interview: where "Iran e Bozrorg" is discussed (2) (3) Kaynakça Konuyla ilgili yayınlar "Ethnic Identity in Iran" by Richard Nelson Frye, JSAI 26, 2002, see p.82 Columbia College Today on "Iranian Cultural Continent" Kategori:İran coğrafyası Kategori:İran'da kültür Kategori:İrredantizm Kategori:Afganistan tarihi Kategori:Irak tarihi Kategori:Azerbaycan tarihi

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Antik İran

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi