Azerice

bullvar_katip · 21 Mayıs 2024

küçükresim|1919 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilinin Türkçe olduğunun ilan edilmesi. küçükresim|Azerbaycan'da resmî dilin adının Türkçe olduğu zamanlarda okutulan Türkçe (Azerice) ders kitaplarından bazılarının kapakları Azerice, Azerbaycan dili, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi , Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil (تۆرکۆ Türkü, تۆرکجه Türkcə), Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir. Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır. küçükresim|1928 yılında Azerbaycan'da yayımlanmış bir Rusça-Türkçe (Azerice) sözlüğün kapağı. Azerbaycan'da 1936 yılına kadar halk kendisini Türk, dilini ise Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Bu tarihten sonra Azerbaycanlı ve Azerbaycan dili adlandırması ihdas edilmiştir. SSCB dağıldıktan sonra 1992 yılından 1995 yılına kadar Azerbaycan Anayasası'nda resmî dil Türkçe olarak tanımlanmıştır. Daha sonra Azerbaycan dili şeklindeki adlandırma kabul edilmiştir. Özellikle Rus kaynaklarında Azerbaycanlılar için Tatar, dili için Tatar dili adlandırması da görülmektedir. Çünkü Tatar adı, tarih boyunca farklı topluluklar tarafından 8 farklı grubun adı olarak kullanılmıştır. Azerbaycan halkı da bu halklardan biridir. Dil, İran'da konuşulan Güney Azerice ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nde konuşulan Kuzey Azerice olmak üzere iki farklı değişkeye sahiptir. Bu iki form kendi aralarında sesbilim, biçimbilim, sözdizim, kelime dağarcığı ve alıntı sözcüklerin kökenleri konusunda çeşitli farklılıklar gösterir. Azerice, Türkçe, Türkmence, Kaşkayca ve Gagavuzcanın aralarında bulunduğu diğer Oğuz dillerinin yanı sıra, bu dillerden etkilenmiş bir Kıpçak dili olan Kırım Tatarcası ile de yüksek oranda karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir. Tarih [[Dosya:Fuzuli. leyli ve mecnun2.png|küçükresim|Fuzûlînin Leyla ile Mecnun eserinden sayfalar]] Türkçeye (Türkiye Türkçesine) en yakın Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azericenin de Türkçe gibi Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerbaycanca yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkçeyle hemen hemen paraleldir. Ana Oğuz Türkçesi Türk dil ailesi, 13. yüzyılda Hazar’ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge değişkesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur. 11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasî Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır. Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır. Acem Türkçesi Acem Türkçesi veya Orta Azerbaycanca, 15. ve 16. yüzyıllarda bölge Türkleri tarafından anadil, İran ve Kafkasya'daki halklar tarafından lingua franca olarak konuşulan bir Türk diline verilen isimdir. Azerbaycan Türkçesi buradan türetilmiştir. Bu dil Eski Anadolu Türkçesinden (Ana Oğuz Dilinin bir başka kolu) gelmektedir. Acem Türkçesi Karakoyunluların, Akkoyunluların, Safevilerin ve Afşarlıların resmi diliydi. Modern dönem Azerbaycan dili ağırlıklı olarak İran'da konuşulmaktadır (1997 tahminine göre, İran'da bu dili konuşanların toplam sayısı yaklaşık 23,5 milyon kişidir) ve ülke nüfusunun %98'inden fazlasının yerli olduğu Azerbaycan'da ve Kuzey Irak'ta. İran'da Azerbaycan dili hemen hemen Kazvine kadar yayılmıştır. İran'ın kuzeybatı vilayetlerinde (öncelikle Batı ve Doğu Azerbaycan'da, ayrıca Hazar Denizi'nin güneydoğu kıyısında: Galuga'da) konuşulur. Irak'ta Azerice ağırlıklı olarak Kerkük, Erbil ve Revanduz'da, ayrıca Kerkük'ün güneydoğusunda El-Mikdadiya, Khanaqin ve Mandali gibi şehir ve köylerde ve Musul bölgesindeki bazı yerlerde konuşulmaktadır. Yukarıdaki ülkelere ek olarak, Azerbaycanlıların Gürcistan'da (Kvemo-Kartli), Rusya'da (Dağıstan), Türkiye'nin Kars ve Yğdir illerinde ve diasporadaki kompakt ikamet yerlerinde de Azerbaycan dili konuşulmaktadır. 1990'lara kadar Azerbaycan dili Ermenistan'da da konuşulmaktaydı. 2010 nüfus sayımının sonuçlarına göre, Rusya'da Azerbaycan dilini bildiğini belirtenlerin sayısı 473.044 kişiydi, bunlardan sadece 368.173'ü Azerbaycanlı (toplam Azerbaycanlı sayısı 603.070 idi Batı ve Doğu kollarının açılması Azerice ve Osmanlı Türkçesi arasında, daha çok şivede kalan ayrılıklarda Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk dillerinin, özellikle Kıpçakça unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca etkisi görülebilir. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, sözcük başındaki b - m, sözcük içindeki ķ - ġ - ħ, ilk seslemdeki e - i, sözcük başındaki t - d ile belirtme ve bazı eylem çekimleri etrafında toplanmıştır. [[Dosya:Ana Dili.JPG|küçükresim|sağ|upright=1.14|Nahçıvan’daki Ana Dili Heykeli]] Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır. Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz lehçesi, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir. Türkçe ile Karşılıklı Anlaşılabilirlik Azerice ile Türkçe arasında karşılıklı anlaşılabilirlik seviyesi oldukça yüksektir. Öyle ki bazı metinlerde sadece sözcüklerdeki ve eklerdeki bazı ses farkları dışında bir fark görülmemektedir: Azericede bazı ifade şekillerinin Türkçeden farklı olması sebebiyle bazen Türkçe konuşanlar tarafından yanlış anlaşılabilmektedir. Saatlerin söylenişindeki ikiyə on dəqiqə işləmiş gibi bir ifade yanlış olarak ikiyi on geçe gibi anlaşılabilir. Bunun anlamı ise aslında biri on geçe olup "saat ikiye doğru on dakika ilerlemiş" demektir. Türkçede müstehcen olarak anlaşılabilecek karxana fabrika, imalathane, sex imalathane, atölye, pəzəvəng izbandut, kazulet, hödük, yaraq silah, qıç bacak gibi sözcükler zaman zaman mizah konusu yapılmaktadır. Bununla birlikte Azerice ile Türkçenin söz varlığının %99 oranında örtüştüğü belirtilir. Yazı dili Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu. 19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan'ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828’de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı. Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerice "Azerbaycan Türkçesi" adıyla resmiyet kazandı. Coğrafi dağılım Azerice, Azerbaycan'da 11.250.000, İran'da ise 25 ila 35 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir. Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericenin bir ağzıdır. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır ve Ağrı illerinde konuşulur. Erzurum, Artvin ve Bayburt illerinde konuşulan Türkçe ile de büyük benzerlikler taşır. Ağızları Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır: Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları Güney ağzı — Nahçıvan, Culfa, Ordubad, Erivan ağızları Sesbilim Ünsüzler İnce g [ɟ] sesi Rusça asıllı sözcüklerde Türkçedeki gibi telaffuz edilir. Diğer sözcüklerde ise ağız ve dil /y/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /g/ denildiğinde telaffuz edilir. İnce k sesi Rusça asıllı sözcüklerde Türkçedeki gibi telaffuz edilir. Diğer sözcüklerde ise ağız ve dil /y/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /k/ denildiğinde telaffuz edilir. Sözcük sonlarında ise konuşma dilinde çoğunlukla /y/ sesine döner: inəy "inek", görəy "görelim". Sözcükler ek aldığında da bu durum görülebilir: ürəydi "yürektir". Ünlüler küçükresim|sağ|Standart Azerice ünlüler Standart Azerice ünlüler: . Azerice /æ/ sesi yazıda uluslararası literatürde schwa adı verilen ə harfi ile (Türkiye Türkolojisinde ä harfiyle) temsil edilmektedir. Bu ses ağız /a/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /e/ denildiğinde telaffuz edilir. Diğer /e/ sesi ise yazıda e harfiyle temsil edilmektedir. Bu ses ağız /i/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /e/ denildiğinde telaffuz edilir. Alfabe Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk alfabesi ile başlasa da Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar; 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır. Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da 20. yüzyıl öncesine kadar bu alfabeden Azerbaycan bölgesinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azeri edebiyatında eserler kaleme alınmıştır. Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren -52 sene aradan sonra- Latin kaynaklı alfabeye tekrar geçilmiştir. İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.[[Dosya:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.14|İran’daki Azerilerin Arap abecesi ile yazılmış (1819-1891) adlı şaire ait bir şiir kitabı]] Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar Dilbilgisi Adlar Durum ekleri Azericede durum ekleri 6 tanedir. Türkçeye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadır. Başında "d" bulunan ekler "t"ye dönüşmez. Belirtme durumunda ünlüleri yalnızca "n" yardımcı ünsüzü izler. Ad çekimi Not: 1. çokluk şahısta +

Iz eki de kullanılmaktadır: Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! / Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! (Azerbaycan Devlet Marşı) 2. çokluk şahısta -sız, -siz, -suz, -süz de kullanılabilir: yolçusuz, türksüz. Zamirler Şahıs Zamirleri Türkçeden farklı olan yalnızca 1. teklik şahıs zamiridir. Zamirler şu şekildedir: mәn, sәn, o, biz, siz, onlar Bu zamirlerin birinci ve ikinci teklik şahıs yönelme durumlarında ince ünlü kullanılır: mәnә, sәnә İşaret Zamirleri Azericede, Türkçedeki "şu" işaret zamirinin karşılığı yoktur. Bu ve o işaret zamirlerinin yanında, hәmәn "o" ve hәmin "bu" işaret sıfatları vardır ve bazen anlamı kuvvetlendirmek üzere həmən o ve həmin bu şeklinde birlikte kullanılır. Belgisiz Zamirler Azericede çoğu belgisiz zamir Türkçe ile aynıdır. Farklı olanlardan ikisi "nәsә" ve "kimsә"dir. Şu şekilde çekimlenir: Ancak "kimsә", "hiç kimse" anlamında ise Türkçedeki gibi çekimlenir: kimsә, kimsәyә, kimsәni, kimsәdә, kimsәdәn, kimsәnin. Eylemler Şimdiki Zaman Azericede şimdiki zaman (indiki zaman) eki "-

ır-, -

ir-, -

ur-, -

ür-"dür. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir. Geniş Zaman Azericede geniş zaman (qeyri-qәti gәlәcәk zaman "kesin olmayan gelecek zaman") eki "-

ar-, -

әr-"dir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir. Gelecek zaman Azericede geniş zaman (qәti gәlәcәk zaman "kesin gelecek zaman") eki "-

acaq-, -

әcәk-"tir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir. -

acaq-, -

əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri Azericeyle ilgili tezler Söz varlığı ile ilgili tezler: Orhan Baldane (2022), 17. yüzyılda iran sahasında yazılmış üç dilli (İtalyanca-Farsça-Eski Azerbaycan Türkçesi) bir sözlük -inceleme ve metin- (Doktora Tezi). Sevinc Karaca (2022), Moğolca-Azerbaycan Türkçesi söz denklikleri, (Yüksek Lisans Tezi). Ramila Takhirova (2022), Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde bitki adlarının karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi). Mina Dolati Darabadi (2021), İran Türk ağızlarında karşılaştırmalı söz varlığı(Azerbaycan Türkçesi, Kaşkay Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Halaç Türkçesi) (Doktora Tezi). Kübra Yazıcı (2019), Türkmen ve Azerbaycan Türkçesindeki Arapça, Farsça kelimelerdeki ses değişmeleri (Türkiye Türkçesi ile karşılaştırılması) (Yüksek Lisans Tezi). Orhan Baldane (2017), Telli müzik aletleri terimleri: Türkiye ve Azerbaycan (İnceleme – tematik, karşılaştırmalı ve görsel sözlük - dizin) (Yüksek Lisans Tezi). Günsel Barış (2016), Azerbaycan Türkçesinin söz varlığının Türkiye Türkçesi ile karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi) Kamil Vüsal Paşayev (2016), Türkiye Türkçesindeki eşya adlarının Azerbaycan Türkçesindeki eşya adları ile karşılaştırılması (Yüksek Lisans Tezi). Dil bilgisi ve dil bilimi ile ilgili tezler: Merve İpeksoy (2023), Azerbaycan Türkçesinde kelime gruplarının söz dizimindeki yeri (Yüksek Lisans Tezi). Gözde Aydın (2022), Azerbaycan Türkçesinde Enklitikler (Yüksek Lisans Tezi). Vafa Rzazade (2022), Azerbaycan Türkçesinde kiplik (Yüksek Lisans Tezi). Elif Uzun (2022), Azerbaycan Türkçesinde isim cümleleri (Yüksek Lisans Tezi). Günay Paşayeva (2021), Azerbaycan Türkçesinde yardımcı kelimeler (Yüksek Lisans Tezi). Çiğdem Güneş (2019), Azerbaycan Türkçesinde yapım ekleri ve işlevleri (Yüksek Lisans Tezi). İpek Erol (2017), Azerbaycan Türkçesinde fiil çatısı (Yüksek Lisans Tezi). Hanife Çiçekli (2013), Azerbaycan Türkçesinde fiillerin istemi (Yüksek Lisans Tezi). Kaynakça Dış bağlantılar Türk Lehçeleri Sözlüğü TDK - TC.Kültür ve Turizm Bakanlığı - Ahmet Yesevi Üniversitesi Azerice<>Türkçe Sözlük (Pamukkale Üniversitesi) Türkçe-Azerice sözlüğü Azerice-İngilizce, İngilizce-Azerice, Rusça-Azerice, Azerice-Rusça sözlük İran'daki Azeriler - Video A language of Azerbaijan Ethnologue.com Kategori:Azerbaycan'daki diller Kategori:Irak'taki diller Kategori:Gürcistan'daki diller Kategori:İran'daki diller Kategori:Rusya'daki diller Kategori:Türkiye'deki diller

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Azerice

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi