Ceyhun

[bullvar_katip]

küçükresim|upright=1.36|Amuderya Ceyhun veya Amuderya (Türkmence: Ceyhun, Amyderya, Özbekçe: Amudaryo, Farsça: آمودریا; Âmudaryâ), Orta Asya'nın en uzun nehirlerinden biridir. Ceyhun, Afganistan'dan, Pamir ve Hindukuş dağlarının kesiştiği yerden, yaklaşık 4950 m rakımdaki kaynağından Aksu (Penç Irmağı) adı altında doğarak batıya doğru ilerler ve kuzeyden, başlıca Pamir Vahan suyu, Kızılsu (Vahş/Uranovodsk), Kâfirnihân ve Surhân, güneyden de Kökçesu kollarını bünyesine katarak Kunduz-Belh hizasında kuzeybatıya döner. Bu dönüşten sonrası kısmen çöller ve stepler içinde kurak iklim kuşağından geçerek, hiçbir kol kendisine katılmadan kuzeybatı yönünde ilerler ve sonunda farklı kollara ayrılarak Aral Gölü'ne suyunu boşaltır. 2540km uzunluğundaki nehrin kıyılarında tarih boyunca önemli yerleşim merkezleri kurulmuştur. Etimoloji Tarih boyunca farklı milletler Ceyhun nehrine muhtelif isimler vermişlerdir; örneğin Çinliler Wu-hu, Araplar Belh/Ceyhun, İranlılar Veh-roz/Behroz, Türkler ise “ırmak” anlamında olan Ögüz (Anadolu’daki öz kelimesi) adını vermişler ve nehri batı dünyasının literatürüne sokan Grek ve Latin yazarları da bu son ismi halk etimolojisi ile Oxus (boğa, Türkçede öküz) olarak kaydetmişlerdir. Günümüzde de kullanılmakta olan Amuderya adı, nehrin kıyılarındaki Amül veya Amuya antik şehrinin adından gelmektedir. Tarihçe İran, Grek ve İslam kaynaklarında da yer bulan bir olay (Ceyhun'un Hazar Denizi'ne dökülürken yatağının ve ağzının yerinin değiştiği) bilim dünyasını uzun süre meşgul etmiştir. 1800'lerin sonundan 1960'lara dek aralıklarla yapılan saha çalışmalarıyla Rus bilim insanları nehrin Taş Çağı öncesi Kızıl Su koyundan Hazar Denizi'ne akarken, İlk Taş Çağı'nda kuvvetle muhtemel Düldül Atlagan'daki Çağlayan Geçidi'nden taşarak kumul düzlüklerde göllenmesi sonucu Aral Gölü'ne yöneldiği ve geç Taş çağında da bugünkü Sarıkamış Kuru göl havzasında toplanarak tekrar Hazar'a döküldüğü ve belli periyotlarla bunun yinelendiği anlaşılmaktadır. Ceyhun nehri medeniyet tarihi bakımından da önemli bir nehirdir. 1000 yılına gelindiğinde nehrin güneyinde Arî halklar yer alırken kuzeyinde Türk soylu kavimler bulunmaktaydı. İslamiyet de Orta Asya'ya Ceyhun üzerinden yayılmıştır. Türgiş-Emevi savaşlarının da cereyan etti sınır hattını bu nehir tayin etmiştir. küçükresim|sol|Harezm Hidroloji Ceyhun nehri havzası 1017.8km yüzölçümüne sahip olan okyanuslara çıkışsız kapalı bir havzadır ve Aral Gölü bölgesiyle örtüşmektedir. Orta Asya'nın en önemli nehirlerinden biri olan Ceyhun Nehri'nin havzası Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan, Kırgızistan ve Afganistan'ın topraklarını kapsar. Orta Asya'nın en büyük su toplama alanına sahip en uzun nehri olarak Pyanj nehri ile Vahş nehrinin birleşmesinden oluşur. Pyanj nehrinin başında Aral Gölü'ne dek 2574km iken; iki nehrin kavşak noktasından göle dek 1415km uzunluktadır. Pyanj nehri tamamen Afganistan-Tacikistan sınırından akar ve kaynağı Pamir dağlarıdır. Pyanj ve Vahş nehirlerine ek olarak, Sürhan derya, Kafirnigan gibi büyük kolları da vardır, Zerevşan Nehri de eski koludur, zira artık Amuderya'ya akmamaktadır. Nehrin yukarı kısmında (kaynak yönü) su yakalama havzası yaklaşık 309.000km kare alana sahiptir ve bu kısım büyük oranda Tacikistan'ın büyük kısmı, Kırgızistan'ın güneybatı köşesi ve Afganistan'ın kuzeydoğu kısmıdır. Nehrin orta ve aşağı kısımlarının drenaj alanları Türkmenistan ve Özbekistan sınırlarındadır ve 465.000-612.000km arasında bir alana sahip olabilmektedir. Ceyhun Nehri'nin yıllık ortalama akış miktarı 78km değerindedir ve bu değerin yüzde 80'inin Tacikistan'da oluştuğu görülmektedir. Yer altı suyu kaynağı ise yılda 7.1km kadardır. Amuderya havzası üzerinde 35'ten fazla rezervuar inşa edilmiştir ve bu rezervuarların toplam su varlığı 29.8km hacmindedir. Bu depolama miktarının 17km kadarı ana nehir havzası üzerindeyken; 2.5km kadarı 4 rezervuar Türkmenistan'daki Karakum kanalındadır ve Özbekistan'da da Tudalkulsky ve Talimarcansky adında nispeten ufak rezervuarlar mevcuttur. Vahş nehrinin akışı yüksek oradan düzenlenmiştir (regüle edilmiştir), ancak Pyanj nehri regülasyonu sınırlıdır ve bu nedenle Tyuyamuyunsk rezervuarı ile nehirlerin birleştiği yer arasında sık sık sel baskınları oluşmaktadır. Mansap yönünde buharlaşma, sızma ve sulama suyu kullanımı nedeniyle akım düşüşleri yaşanmaktadır. Amuderya'nın su kullanımı yüzde 90 oranında tarımsal kullanım niteliğindedir. Son yıllarda pamuk tarımı biraz gerilemiş ve genelde besin üretimine dayalı tarım daha fazla yer tutmaya başlamıştır. Sulamadan kaynaklı drenaj (boşaltım) suyu nehrin yukarısından aşağısına doğru giderek artan oranda su kalitesini olumsuz etkilemektedir. Suyun kimyasal bileşimi değişmeye başlamış ve tuzluluk, çözünmüş muhtelif iyonlar suda oldukça fazla bulunmaya başlamıştır. Ceyhun'un suyunun kalitesinin bozulması yanında su kayıpları da sulama sistemleri ile alakalıdır. Ayrıca bakınız Seyhun Maveraünnehir Dünyanın en uzun nehirleri Kaynakça Kategori:Afganistan'daki nehirler Kategori:Tacikistan'daki nehirler Kategori:Türkmenistan'daki nehirler Kategori:Özbekistan'daki nehirler Kategori:Asya'daki uluslararası nehirler Kategori:Afganistan-Türkmenistan sınırı Kategori:Afganistan-Tacikistan sınırı Kategori:Afganistan-Özbekistan sınırı Kategori:Türkmenistan-Özbekistan sınırı