Çingeneler

[bullvar_katip]

sağ|upright=0.91|küçükresim|Granada Çingenesi, Juan de Echevarría küçükresim|upright=0.91|Romanların Doğu'dan Avrupa'ya göçü küçükresim|upright=0.91|Romanların nüfus oranı küçükresim|İstanbul Çingeneleri dağılımı. Çingeneler, aslen Kuzey Hindistan kökenli olup günümüzde ağırlıklı olarak Avrupa'da yaşayan göçebe bir halk. Türkçede Roman sözcüğü de sıklıkla Çingene anlamında kullanılır. Hindistan'ın Pencap-Sind (Pakistan, Karaçi) nehir havzası boyunca Pakistan ve Afganistan'ın da içinde bulunduğu bölgelerden M.S. 420 civarında İran ve Anadolu üzerinden dünyaya yayılmış bir Hint-Avrupa halkıdır. Etimoloji Farsça çingāne, Eski Türkçe çıgañ "fakir, yoksul", Türkiye Türkçesi çığan/çığay "fakir, miskin" şeklinde köken bilgisi mevcuttur. Nihai kökeni Türkçe olmakla birlikte günümüzde Farsça biçim benimsenmiştir. Yunanca tsingános, en erken 1378'de kaydedilmiş olup muhtemelen Türkçeden alıntıdır. İngilizcede "çingene" anlamında kullanılan gypsy kelimesinin kökeni, Çingenelerin Kıptî asıllı oldukları şeklindeki yanlış inancın bir sonucu olarak, Kıptî (Mısırlı) kelimesinin Eski Yunanca kökeni olan Αίγυπτος Aigyptos (Mısır ülkesi) kelimesine dayanmaktadır. İlginç bir benzerlik olarak, Osmanlı ve Anadolu Türkçesi'nde Çingeneleri tanımlamak için kullanılan diğer bir terim olan Kıpti aynı zamanda Mısır halklarından birisinin adıdır. Roman kelimesi, Çingenecede Rom "koca" kelimesiyle ilişkilendirilmekte olup Sanskrit Rama (रम) ve Ramaṇa (रमण) aynı anlama gelmektedir. Türkçe Anadolu Türkçesi ve yayıldıkları bölgelerde Çingenelere çeşitli isim ve sıfatlar takılmıştır. Sıfatlar daha çok yapılan meslekle ilgili olup özellikle Balkan Yarımadasında gümüşçü, demirci, kalaycı, nalbant, müzisyen, kaşık yapımcısı, madenci terimlerinin yerel dillerde karşılıklarıdır. Aşağıdaki listede ise isimler yer almaktadır: upright=0.91|küçükresim| İspanyol Romanları, National Geographic Magazine, Sayı 31 (1917), sayfa 267. Türkçede Romanlar, yaşadıkları yöreye bağlı olarak Çingene sözcüğünün versiyonları olan çeşitli isimlerle anılırlar. Bunlardan bazıları şunlardır: Çingen, Cingen, Cıngan, Çingan, Çingân, Cingan ve Cingane. Bunun haricinde kullanılan bazı yöresel isimler şunlardır: Cingen (Muğla) (Çöğmen civârında yaşarlar) Cono (Adana) Cındar (Adıyaman, Malatya, Elazığ) Roman (İzmir) Şopar, Çerge, Firavun (Doğu Trakya) Cingan (Bolu, Kastamonu, Çankırı, Sinop, Çorum, Afyon, Ankara, Kırşehir, Kırıkkale, Kayseri, Yozgat, Sivas) Mırtıv (Van, Diyarbakır) Mutruf (Ardahan) Poşa (Erzurum, Artvin, Kars, Sivas). Anadilleri Ermenice olup Doğu Anadolu'da yaşamaktadırlar. Gurbet, Kurbat (Tunceli, KKTC, Hatay, Gaziantep) Kareçi (Birecik, Diyarbakır ve Niğde civârında) Çingit (Amasya, Samsun) Abdal (Dörtyol, Hatay, Kahramanmaraş) Dom (Van, Hakkâri, Şanlıurfa) Aşık - (Diyarbakır, Bingöl) Kıpti Orom (Zonguldak, Bartın) Ole (Kıbrıs) Diğer diller Athingani, Atzinganoi (Yunanca) Bohémien (Fransızca; bilhassa Bohemya'dan gelen mânasında) Cadegipti, Cingali, Cinguli, Zingari, Zingaro, Zingarelle (İtalyanca); Verdi eserlerinde Çingenelere değinmiştir, La Traviata'da bir Çingeneler korosu bölümü vardır. Cascarots (Baskça) Cigan (Slav dilleri) Cigány, Ciganyok, Pharaones "Firavun'un halkı" (Macarca) Cikán (Çekçe) Cyganie (Lehçe) Dasikane (genel Hristiyan Çingeneler Çingenece Balkanlar) Giofog (Galce] Gipcyan, Gipson, Gypsy (İngilizce) Gitan, Manouches, Tzigane, Saracens "Araplar" (Fransa) Gitano (İspanyolca) Gyftoi Yunanca) Horahane (genel Müslüman Çingeneler Çingenece Balkanlar) Luri, Luli (Farsça) Lyuli (Orta Asya Cigan, Mangal, Rom (Bulgarca) Qaraçı (Azerice) Melezi (Çingeneler ve Gaco karışık) (Balkanlar) Dom,Qeraçî, Cîngan, Mitrib (Kürtçe) Nuri (Mısır, Suriye, Filistin) Nawar, Zott, Ghajar, Bareke (Ortadoğu, Arapça) Middle East Gypsies Ţigan (Rumence) Țigani turci (Rumence) Müslüman Çingeneler Dobruca da Turkmān Ḳibṭīleri (sadece Türkçe konuşan Müslüman Çingeneler Balkanlar) Turkogyftoi (Müslüman Çingeneler) Yunanca) Turci cigani (Müslüman Çingeneler) (Slav dilleri) Cǎgan (цыган) (Rusça) Zigüner (İsviçre Almancası) Zigeuner (Almanca) Zigenare (İsveççe) Zigeuner, Sinti (Almanca; Belçika ve Hollanda dâhil)) Mustalainen, (Fince) Aşık, Qereçhi (Zazaca) Genetik Çingenelerin Y-DNA haplogrupları: H1a-M82 J2a2-M67 E1b1b1a-M78 I1-M253 I2a-P37.2. I*-M170 I2b-M223 R1a1-M198 R1b1-P25 R2-M124 C3-M217 G*-M201 N1c-Tat P*-M45 Tarihçe Çingenelerin vatanlarını neden terk etmek zorunda kaldıkları bugün bile yanıtsız kalmakta olsa da tarihçiler üç görüş üzerinde durmaktadır: Gazneli Mahmut’un Sindh ve Punjab’ı işgali sırasında 500.000 Hint'i esir aldığı bilinmekte olup Hindistan’ı fetheden Müslümanların, Romanları köle olarak alıp ülkelerine götürülmesi en yaygın teoridir. En düşük kast olduğu sanılan Çingenelerin, Müslüman fatihlere karşı paralı asker olarak kullanılmış olabilirler ki, yenilginin ardından göç etmek zorunda kalmış olabilirler. Firdevsî’nin Şehnâmesi’ne göre MS 420 yılında vatanlarını (Hindistan, Karaçi) terk edip dünyaya yayılan 12.000 kişilik Luri halkı, eğer Çingeneler ise dünyaya yayılmalarının Hindistan'ın işgali ile ilişkisi olamaz. İlk kez 1051'de İstanbul'da, 1068'de de Edirne'de nüfus kayıtlarına geçirildiler. Aynı tarihlerde, Avrupa'nın birçok ülkesinde gezgin çalgıcı ve falcılardan oluşan bazı göçebe toplulukların kayıtlarına rastlanır. Günümüzde Çingeneler dünyanın dört bir yanına dağılmış olarak yaşarlar. Büyük bölümü Avrupa'nın güney kesiminde toplanmıştır. 19. yüzyılın sonlarına doğru Kuzey Amerika'ya da göç etmişlerdir. Çingeneler yaşadıkları her ülkede değişik adlarla anılırlar. Çingeneler, dünyanın en renkli göçebe topluluklarından biridir. Türkiye'de yoğun olarak yaşadıkları yerlerin başında özellikle Adana (Cono aşireti) olmak üzere, Çanakkale, Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Düzce, İstanbul ve İzmir gelir. Çingenelerin büyük bölümü gelenek, göreneklerini ve topluluklarının yönetim biçimlerini korumuştur. İlk olarak 19. yüzyılda Avrupa'da, sayıları 10-100 aile arasında değişen Çingene toplulukları şefler seçmeye başladı. Çingene sözcüğü yerleşik düzeni olmayan göçebe insanları çağrıştırır. Oysa Çingenelerin çok azı günümüzde göçebedir. Bazıları kendi istekleriyle göçebeliği bırakmış, yaşadıkları ülkenin yaşam biçimini benimsemişlerdir. Edirne-Kırklareli yöresinde göçebe olarak yaşayan çingenelere "Çerge" denir. Çergeler genellikle satıcılık (bohçacılık) ve kalaycılık işiyle uğraşırlar. Roman olmayanlarla evlenen Romanlar da vardır. Bazı ülkelerde de yerleşik yaşama zorlanmışlardır. Soykırıma uğramışlardır. Yarı göçebe, yarı yerleşik bir topluluğun sayımının yapılması güç olduğu için Çingenelerin kesin nüfusu bilinmemektedir. Nisan 1971'de, Çingenelerin sorunlarını tartışmak üzere Londra yakınlarında ilk Uluslararası Roman Kongresi toplanmış olup bu kongreye atfen, 1990'dan itibaren 8 Nisan Dünya Romanlar Günü olarak kutlanmaktadır Gruplar Yayıldıkları coğrafyaya göre Çingene halkı göçebe zanaatçılar olarak tek başlık altında toplanabilir. Bununla birlikte tarih boyunca üç ana kola bölünmüşlerdir. 1. Kalderaşlar a. Lovariler b. Boyhalar c. Luriler d. Çurariler 2. Gitanolar 3. Manuşlar a. Valsikanlar b. Pimontesiler c. Gaygikanlar Coğrafi dağılım [[Dosya:NadezhdaSliven.jpg|sağ|küçükresim|upright=0.91|Bulgaristan'ın Sliven kentinde Romanlar]] Osmanlı'da Çingeneler Osmanlı İmparatorluğu'nda da Rumeli topraklarında yaşayan Çingeneler ayrı yönetim sayılmışlardı. Kırklareli merkez var sayılarak, (Vize sancak beyinden bağımsız ve ancak gene Vize'de oturmakta olan) Yörük ve Tatarlarından sorumlu bir paşaya bağlanıp "Çingene Sancağı" olarak adlandırılan bu yönetim biriminde, Romanların yönetsel, mali ve askeri işleri düzenlenirdi. Osmanlı Çingeneleri Müslüman olmalarına rağmen, cinayet, vatana ihanet gibi davalarda mahkûm oldukları takdirde, Müslümanlar gibi asılarak değil, gayrimüslimler gibi kafaları kesilerek cezalandırılırdı. Yaşam tarzları Eski göçebe yaşamlarına uygun işler yaparlardı. Kadınlar falcılık yapar, bohçacılık yapar, dilenir ya da dans ederdi. Erkekler ise çalgı çalar, kap kacak lehimciliği, kalaycılık, hayvan ticareti, hayvan eğiticiliği gibi işlerle uğraşırlardı. Geçmişte atlarla çekilen arabalarla yapılan göçlerde artık kamyon ya da karavanlar kullanılmaktadır. Eski uğraşlarının yerini ise, meyve toplama, asfalt dökme, kullanılmış araba ticareti, sirklerde hayvan bakıcılığı ya da eğiticiliği, hurda maden ve antika eşya alım satımı gibi işler almış olmakla birlikte özellikle Türkiye’de ve diğer birçok dünya ülkesinde yerleşik hayata geçmiş olanlar diğer meslek dallarıyla ilgilenmiş olup başka türlü meslekler de edinmişlerdir. Bazı ünlü İspanyol gitaristler ve flamenko dansçıları Çingene ya da yarı Çingenedirler. Çingenecenin yazılı bir dil olmayışı yüzünden edebiyat yapıtları yoktur. Ayrımcılık Çingenelerin göçebe yaşam tarzı yerleşik toplumlarınkinden çok farklıdır. Bu yüzden çoğu zaman, yerel halk tarafından hırsızlık, büyücülük, çocuk kaçırma gibi eylemlerle suçlanmışlardır. 1554'te İngiltere'de Çingene olduğu söylenen herhangi bir kişinin asılması işten bile değildi. Hemen hemen hiçbir yerde istenmeyen Çingeneler, birçok ülkeden sürülmelerine karşın, bir süre sonra bu ülkelere geri dönmeyi başarırlardı. Günümüzde de Çingeneler yaşadıkları bütün ülkelerde ayrımcılığa tabi tutulmaktadır. Bu yüzden de birçok ünlü, Çingene kimliğini gizlemek durumunda kalmıştır. Holokost II. Dünya Savaşı'nda Yahudiler gibi Romanlar da Nazi Almanyası yönetimi tarafından büyük bir soykırıma uğradılar. 200.000-800.000 arasında Roman, Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya'daki Nazi kamplarında yok edilmiş ve bu katliam Roman halkı tarafından "Porajmos" (parçalanmak) olarak adlandırılmıştır. Kaynakça Dış bağlantılar Çingeneyiz.org Specalized Library with Archive "Studii Romani" (English) Çingeneler Çingene Resimleri The Muslim Gypsies in Romania