Dunbuliler

[bullvar_katip]

150px|küçükresim|Cafer Kulu Han Dunbuli Dunbuliler (Farsça: دنبلى Donbolī, Kürtçe: Dimili, دونبللی, ), İran'ın Batı Azerbaycan eyaletinde Hoy ve Salmas çevresinde yaşayan Türk dili konuşan Türkleşmiş bir Kürt aşiretidir. Etimoloji İlk olarak 11 yy.'da Arap coğrafyacıların Suriye ile ilgili aktarımlarında adı geçer. Firuzabadî ansiklopedik sözlüğü El-Kamusu'l-Mûhît de şöyle yazar: "Dunbul Musul civarında yaşayan bir Kürt aşiretinin ismi olup, Şafii fakihi Ahmed b. Nasr ile hadisçi Ali b. Ebubekir b. Süleyman Dunbulilerdendir." Mürtezâ Zebîdî Tâcü'l-Arûs eserinde ayrıca İbn Düreyd'in (ö. 933) Cemheretü'l-Lugat'inden kelimenin Arapça olmadığını ve aslının "Dummel" olduğu bilgisini aktarır. Bazı araştırmacılara göre Dunbuliler için kullanılan bir diğer isim ise "Dumuli" veya "Dımıli" olup, Kürtçe'de "sinbore - simbore - simore", "şenbe - şembe - şeme"deki gibi nb sesinin m sesine dönüştüğü örneklerden hareketle Dunbuli kelimesinin de zamanla Dımıli/Dumuli kelimesine evrildiğini iddia etmişlerdir. Kürt şair Ahmed-i Hani de bazı şiirlerinde Dunbulilerden "Dumil" veya "Dimil" olarak bahseder ve onları diğer Kürt aşiretleri ile birlikte anar. Tarihi Dunbuliler, Tuhfe-i Şahi'de İran'daki Türk kökenli topluluklar arasında yer alsa da Şerefname'de Kürt aşiretleri arasında sayılır. Şerefname bu aşiretten "Dunbuliye Boxtî" (Botanlı Dunbuliler) diye bahseder. Türkiye'nin güneydoğusundaki Siirt ve Cizre arasında bir Kürt bölgesi olan Bohtan'dan gelmişlerdir. İlk ataları, 1378'de Sokmanabad'ın hükümdarı olan İsa Bey idi. Soyundan gelen Şeyh Ahmed Bey, Türkmen Ak Koyunlu'nun hizmetine girdi ve daha sonra aile Fars yönetiminde birkaç görev yaptı. Şerefhan Bitlisi'ye göre, Dunbuli kabilelerinin üyeleri Yezidi idi, ancak İsa Bey diğer ailelerle birlikte İslam'a geçiş yaptı. Aşiret, 13.yüzyıldan kalma bir Yezidi elyazmasında (Pir Sini Bahri/Daranî metninde) "Dumılan" ismiyle kaydedilmiştir. Ahmed Bey oğlu, Hacı bey (Hacı Sultan), 1501-1722 yılları arasında I. Tahmasb yönetimindeki Safevi devletinde Sokmanabad ve Hoy Valisi oldu. 1530'da Dunbuli ailesi, o bölgede Çor ve Salmas bölgeleri de dahil olmak üzere yarı özerk bir emirlik kurdular. I. Şah Abbas zamanında aile, Çor ve Hoy'da bir çizgiye yayıldı, bazen kendi aralarında güç için savaştılar. 1736'da Safevi hanedanının yıkılmasından sonra, Dunbuli valileri Hoy ve Tebriz'in hanları oldu. Dunbuli klanı, 1747'de Nadir Şah Afşar'ın ölümü ile 1796'da Ağa Muhammed Han Kaçar'ın taç giymesi arasında yaklaşık elli yıl boyunca Hoy Hanlığı'nı ve Tebriz Hanlığı'nı yarı bağımsız yöneticiler olarak yönetiler. Ayrıca, Afşar Hanedanı, Zend Hanedanı ve Kaçar Hanedanı olmak üzere bu üç önemli hanedan ile ittifak kurdular. Bu zamanın ilk seçkin Emiri Necef Kulu Han'dı. Necef Kulu Han'ın babası I. Şahbaz Han, 1731'de kuzeni Eyüp Han tarafından öldürüldükten sonra, onu Çor ve Salmas Valisi olarak göreve geldi. 1734'te, daha sonra Nadir Şah Afşar'ın hizmetine baş silahşör olarak girdi. Hindistan'a yaptığı fetihlerde Şah'ı takip etti ve amir ol-'omara (komutanların Komutanı) ve daha sonra Hoy Valisi yapıldı. 1742'de Tebriz'in beylerbeyi ("valiler Valisi", yani genel Vali) oldu. 1747'de ise Tebriz'in yönetici Hanı oldu ve Nadir Şah'ın halefi altında da bu görevde kaldı. Feth Ali Han'ın ölümünden sonra, Dunbuli hanları 1757'de küçük oğlu Ağa Muhammed Han'ı Tebriz hükümdarı ve Necef Kulu Han'ı genç prensin koruyucusu yapan Muhammed Hasan Han Kaçar'a bağlılıklarını taahhüt ettiler. 1762'de, Şahbaz Han ve Necef Kulu Han'ın oğlu Abdurrezzak Bey'i 1763'te Şiraz'a rehin olarak Gönderen Karim Han Zend ile ittifak kurdular. Necef Kulu Han, hanlığında pasifleştirilmiş hükümdar olarak kalırken ve Şahbaz Han, Şiraz'da Hoy'un fiili Valisi olarak kalırken, Donboli alanlarındaki gerçek güç, 1763'ten 1786'da ölümüne kadar en güçlü Donboli hükümdarı olarak hüküm süren Şahbaz'ın kardeşi Amir Ahmed Han'dı. 1786'da Ahmad Han ve en büyük oğlu, Şahbaz'ın oğulları tarafından öldürüldü. Ahmed Han'ın ikinci oğlu Hüseyin Kulu Han, 1786'da babasının yerine geçti. 1791'de Ağa Muhammed Han ve Kaçar Hanedanlığı ile anlaştı ve Tebriz, Hoy ve Erdebil Valisi oldu. 1792'de Hüseyin Kulu Han, Azerbaycan'ın amir ol-'omara ve beylerbeyi unvanını aldı. Ayrıca, Ağa Muhammed'in şahanşah ve tüm İran'ın İmparatoru ilan edildiği 1792'de Babür bozkırındaki Şah'ın taç giyme törenine katıldı. Hüseyin Kulu Han'ın 1798'de ölümünden sonra, 15.000 adamıyla merkezi hükümete isyan eden, veliaht Prens Abbas Mirza tarafından mağlup edilen ve son olarak 1800'de Rusya'ya göç eden küçük kardeşi Cafer Kulu Han tarafından tahttan indirildi. Dunbuli-Zaza İlişkisi Peter Lerch, Palu taraflarında Dumbelî aşiretinin varlığından ve onların Zazaca konuştuğundan bahseder. Süleyman Sabri Van Tarihi ve Kürdler Hakkında Tetebbuat adlı eserinde, Dünbılî aşiretinin geniş bir alana yayıldığını ve onların Cizre Bohti Yezidileriyle münasbetleri olduğunu aktarır ve oradan Van tarafına geldikleri görüşünün kabul gördüğünü söyler. Aynı eserde kendi tetkiklerini aktaran Süleyman Sabri, "Diyarbekir, Genc, Kulp, Çabakçur, Siverek civarı halkı kamilen Zaza'dırlar. Zazalara Dunbuli derler" ifadeleriyle Zazalar ile Dünbılilerin bağlantısını belirtir. Ziya Gökalp Kurmanclar'ın Zazalara "Dunbulî" dediğini belirtir. M. Şerif Fırat Doğu illeri ve Varto Tarihi kitabında birçok yerde Zaza ve Dumbeli isimlerini "Zaza-Dumbeli" terkibi içinde veya "Dumbeli Zazalar" şeklinde kullanır. Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir. , Peter Lerch'in Palu taraflarında Dumbelî aşiretinin varlığından bahsettiği görüşünü eleştirirken, Dumbeli aşiretinin Khoi (Hoy) tarafında Türkçe konuşan bir aşiret olduğunu belirtir Gerçekten de, Salmas ve Hoy bölgesinde yaşayanlar Minorski'ye göre 18. yy.'da Azerileşmişlerdir. Bu gün itibarıyla Azerice konuşmaktadırlar. Ancak, Maunsell'in 1899 tarihli aşiret listesinden de anlaşıldığı gibi, Bitlis ve Diyarbekir vilayetlerine de dağılmışlardır. Kaynakça Dış Bağlantılar Şerefhan: Şerefname (çev.: Mehmet Emin Bozarslan), İstanbul 1971. Minorsky, V. : "The Kurds", Encyclopaedia of Islam, Leiden, 1927. Malmisanij, M.: Kırd, Kırmanc, Dimili veya Zaza Kürtleri , Deng Yayınları, Kasım 1996 Başçı, V.: “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. YY.]”, Kadim Akademi SBD , C. 3, S. 2, 2019, s. 74 Dimili kürtleri (almanca) Iranica: "Donbolî" Kategori:Kürt aşiretleri Kategori:Kürt tarihi