Epistemoloji

[bullvar_katip]

Epistemoloji (Antik Yunanca ἐπιστήμη, epistēmē 'bilgi', ve -loji) ya da bilgi felsefesi, bilgiyle ilgilenen bir felsefe dalıdır. Epistemologlar, bilginin doğası, kaynağı ve kapsamı, epistemolojik gerekçelendirme, inancın rasyonelliğini ve diğer çeşitli konuları incelemektedir. Epistemoloji, felsefenin etik, mantık ve metafizikle birlikte dört ana dalından biri olarak kabul edilir. Epistemolojideki tartışmalar genel olarak dört ana alanda toplanmıştır: Bilgi doğasının felsefi analizi ve bir inancın bilgiyi oluşturması için gereken gerçeklik ve gerekçelendirme gibi koşullar Algı, gerekçe, bellek ve tanıklık gibi potansiyel bilgi ve gerekçeli inanç kaynakları Tüm gerekçelendirilmiş inançların birer gerekçeli temel inançtan mı türetilmesi gerektiği yoksa gerekçelendirmenin yalnızca bir dizi tutarlı inanca mı dayalı olması gerektiği soruları da dahil olmak üzere, bir bilgi bütününün veya gerekçelendirilmiş bir inancın yapısı Bilginin olabilirliğini sorgulayan felsefî şüpheciliğin yanı sıra, şüpheciliğin sıradan bilgi iddialarımıza bir tehdit oluşturup oluşturmadığı ve şüpheci argümanları reddetmenin mümkün olup olmadığı gibi sorunlar Epistemoloji, bu ve diğer tartışmalarda "Ne biliyoruz?", "Bir şeyi bildiğimizi söylemek ne anlama gelir?", "Gerekçelendirilmiş inançları gerekçelendirilmiş kılan nedir?" ve "Bildiğimizi nasıl biliyoruz?" gibi soruları cevaplamayı hedefler. Epistemolojinin temel soruları Bilgi nedir? Bilginin kaynağı nedir? Bilginin değeri nedir? Doğru bilgi var mıdır? Bilginin sınırı nedir? Bilginin yöntemi nedir? İnsan neyi bilebilir? Doğru bilginin ölçütü olarak farklı felsefi yaklaşımlar aklı, deneyleri, gözlemlenebilir olguları, faydayı, sezgileri ya da özleri (fenomen) kabul etmiştir. Ancak yaklaşımlar bunlarla sınırlı değildir. Epistemolojinin sorgulama alanları Sosyal epistemoloji: Bilgi yüklemelerinde bireyler arasındaki ilişkiler ve inançların sosyal bağlamlardaki yerini araştırır. Formal epistemoloji: Bilgi yüklemelerinde karar, mantık, olasılık ve hesaplanabilirlik gibi kavramların etkisini araştırır. Metaepistemoloji: Epistemolojinin konusu, yöntemleri ve amaçlarını araştırır. Epistemoloji alanında bilgi edinmek için sorulan soruların ve bu sorulara verilen cevapların gerekliliği ve doğruluğu üzerinde durur. Evrimsel epistemoloji: İnsanlar ve hayvanlarda, bilginin ve bilişsel mekanizmaların geçirdiği evrimsel süreçleri araştırır. Uygulamalı epistemoloji: Araştırma sistemlerinin doğru bilgiye erişmede işe yarayıp yaramadığını araştırır. Doğru bilgi mümkün müdür? Doğru bilgi mümkün değildir Doğru bilginin mümkün olmadığını savunan görüşler, duyuların insanı aldatması, bilginin göreceli olması ve her şeye şüpheyle yaklaşılması gerektiği gibi bakış açılarıyla, herkesin doğru kabul edebileceği kesin bilgilere ulaşılamayacağını savunmuşlardır. Antik Yunan’da, zenginlerin çocuklarına para karşılığında eğitim veren sofistler ve şüpheyi bir sistem olarak ortaya koyan septikler, doğru bilginin mümkün olmadığını savunan filozoflar arasında yer almaktadır. Sofizm Sofizm, bilgiye ulaşma yolunda temel kaynağın duyular olduğunu ve duyuların verdiği bilgilerin de aldatıcı olduğunu savunmuş, bu nedenle bilginin herkes için farklı olabileceğini öne sürmüştür. Rölativizme öncülük eden sofistler, felsefe tarihi boyunca birçok eleştiriye de maruz kalmıştır. Başlıca temsilcileri: Protagoras ve Gorgias Septisizm Septisizm, şüpheyi bir sistem haline getirerek, bilgi üzerine doğru-yanlış şeklinde bir ayrım yapmayı reddetmiştir. Hiçbir konuda yargıda bulunulmaması gerektiğini savunan septikler, bu anlayışlarına “epokhe” ismini vermişlerdir. Başlıca temsilcileri: Pyrrhon ve Timon Doğru bilgi mümkündür Doğru bilginin mümkün olduğunu savunan dogmatizm ise, “bilginin kaynağı nedir” sorusuyla kendi içerisinde birçok farklı görüşe ayrılmaktadır. Rasyonalizm Rasyonalizm, bilgiye akıl yoluyla ulaşılabileceğini ve algılarla elde edilen bilgilerin genel-geçer olamayacağını savunmaktadır. Sokrates’in Atina sokaklarında insanlara sorduğu sorularla, doğuştan getirdiklerine inandığı bilgiyi açığa çıkartma çabası, rasyonalizmin tarihteki ilk örneğidir. Platon ise ontolojide idealar ve görüntüler dünyası arasında yaptığı ayrımı temel alarak, idealar dünyasından gelen bilgilerin doğru, görüntüler dünyasında elde edilen bilgilerin ise aldatıcı olduğunu dile getirmiştir. Aristoteles, diğer rasyonalist filozoflardan farklı olarak doğuştan bilgiye değil, doğuştan bilme potansiyeline vurgu yapmıştır. Duyulardan bağımsız, sadece akla dayalı bilginin var olamayacağını savunarak Platon’u eleştirmiştir. Sonraki dönemlerde Farabi dine dayalı bir rasyonalizm anlayışı geliştirmiş, Descartes şüphecilikten yola çıkarak doğuştan gelen bilgi ve duyulardan elde edilen bilgi tanımlarını yapmış, Hegel ise rasyonalizme bağlı olarak diyalektik kavramını geliştirmiştir. Başlıca temsilcileri: Sokrates, Platon, Aristoteles, Farabi, René Descartes ve Georg Wilhelm Friedrich Hegel Empirizm Empirizm, bilgiye deneyim yoluyla ulaşılabileceğini ve doğuştan gelen hiçbir bilginin olamayacağını öne sürmektedir. John Locke’un insan zihnini boş bir levha olarak nitelendirmesi ve dış deneyle elde edilen bilgilerin iç deneyle işlenmesi gibi düşünceleriyle ortaya çıkan empirizm, David Hume’un katkılarıyla gelişmiştir. Başlıca temsilcileri: John Locke ve David Hume Sensüalizm Sensüalizm, John Locke ve David Hume gibi İngiliz empiristlerinin dışarıdan elde edilen bilginin zihinde işlendiği görüşüne karşı çıkmaktadır. Duyu organlarının elde ettiği veriler dışında hiçbir bilgi elde edilemeyeceğini savumakta ve İngiliz empirizmine göre daha duyumcu bir tutum sergilemektedir. Başlıca temsilcileri: Étienne Bonnot de Condillac Kritisizm Kritisizm, bilginin kaynağının hem akıl hem de deneyim olduğunu söyleyerek rasyonalizm ve empirizmi eleştirmektedir. Immanuel Kant’ın düşüncelerine dayanan bu görüş, bilgileri deney öncesi anlamına gelen a priori ve deney sonrası anlamına gelen a posteriori olarak ayırmaktadır. Başlıca temsilcileri: Immanuel Kant Entüisyonizm Entüisyonizm, bilginin kaynağının sezgi olduğunu savunmaktadır. Gazzali’nin bilgiye iman yoluyla ulaşılabileceğini savunan “kalp gözü” anlayışı ve Henri Bergson’ın olayların bir bütün olarak değerlendirilmesine dayalı “yaşam atılımı” kavramına dayanmaktadır. Başlıca temsilcileri: Gazzali ve Henri Bergson Pozitivizm Pozitivizm, bilginin kaynağının bilimin konu aldığı olgular olduğunu öne sürmektedir. Auguste Comte’un düşüncelerine dayanan bu görüş, insanlık tarihini üçe ayırarak içerisinde bulunduğumuz dönemi pozitif dönem olarak adlandırmaktadır. Bu dönemde bilgi elde edilen temel kaynağın da doğa yasaları olduğunu savunmaktadır. Bilimle doğrudan ilişkili bir görüştür. Başlıca temsilcileri: Auguste Comte Analitik felsefe Analitik felsefe, bilgiye ulaşmada dil çözümlemelerini ön plana çıkarmaktadır. Ludwig Wittgenstein, Rudolf Carnap ve Hans Reichenbach gibi bilimle yakından ilgilenen filozoflar tarafından, bilimin doğru bir şekilde ifade edilebilmesi için felsefeyi bir araç olarak kullanmak amacıyla geliştirilmiştir. Metafizik gibi sadece düşünceye dayalı felsefe alanlarını eleştirmektedir. Başlıca temsilcileri: Ludwig Wittgenstein Pragmatizm Pragmatizm, bilgiyi pratik değeri ve sağladığı fayda üzerinden değerlendirmektedir. Ezeli ve ebedi bilginin var olamayacağını, ancak içerisinde bulunulan durumda işe yarayan bilginin doğru kabul edilebileceğini savunmaktadır. William James ve John Dewey’in çalışmaları, bu görüşün temelini oluşturmuştur. Başlıca temsilcileri: William James ve John Dewey Fenomenoloji Fenomenoloji, bilgiye fenomenlerin özünün kavranmasıyla ulaşılabileceğini dile getirmektedir. Edmund Husserl’in savunduğu bu görüş, pozitivizmin sadece olgularla bilgiye ulaşılabileceği fikrini eleştirmekte, olgu bilimleri ve öz bilimleri arasında bir ayrım yapmaktadır. Başlıca temsilcileri: Edmund Husserl Ayrıca bakınız Felsefe tarihi Kaynakça Konuyla ilgili yayınlar Ahmet Cevizci, Bilgi Felsefesi, Say yay., İstanbul Harun Tepe, Felsefede Doğruluk ya da Hakikat, Ankara Nayla Fatouki, İdea Nedir?, çev: Atakan Altınörs, Say yay., İstanbul Tucker McElroy; Notable Scientists; A To Z Of Mathematicians; 2005 Ian Stewart; Significant Figures: The Lives and Work of Great Mathematicians; ISBNs: 978-0-465-09612-1 Dış bağlantılar Stanford Felsefe Ansiklopedisi makaleleri Epistemology - Matthias Steup. Bayesian Epistemology - William Talbott. Evolutionary Epistemology - Michael Bradie & William Harms. Feminist Epistemology and Philosophy of Science - Elizabeth Anderson. Naturalized Epistemology - Richard Feldman. Social Epistemology - Alvin Goldman. Formal Epistemology - Jonathan Weisberg. Virtue Epistemology - John Greco. Knowledge How - Jeremy Fantl. İnternet Felsefe Ansiklopedisi makaleleri Britannica Ansiklopedisi Epistemology - Avrum Stroll ve A.P. Martinich Diğer bağlantılar London Philosophy Study Guide , öğrencinin Epistemoloji & Metodoloji konusuna olan aşinalığına göre ne okuması gerektiğine dair birçok öneri sunmaktadır. Knowledge-How Philpapers'da What Is Epistemology? – Keith DeRose tarafından konuya özet niteliğinde bir giriş. Justified True Belief and Critical Rationalism - Mathew Toll Epistemology Introduction, Part 1 ve Part 2 - Paul Newall, Galilean Library. Teaching Theory of Knowledge (1986) – Marjorie Clay (ed.), The Council for Philosophical Studies kurumundan elektronik bir yayın. An Introduction to Epistemology - Paul Newall, yeni başlayanlara yöneliktir.