Ermeni-Azeri kültürel ilişkileri

[bullvar_katip]

[[Dosya:Rus_Stamp_Sayat_Nova.jpg|küçükresim|upright=0.91| Ermeni aşık Sayat-Nova]] Ermeni - Azeri kültür ilişkileri, iki etnik grup arasındaki dil ve kültür ilişkileridir. Tarihçe Sovyet döneminde Bakü'nün Ruslaştırılması, Bakü'nün Azeri, Rus, Ermeni ve diğer etnik gruplardan oluşan nüfusunu kaynaştırarak Bakü şehir alt kültürünün oluşmasına neden oldu. Dil Azeri dili bilgisi 1836 kaynaklarından biri, Azerice'nin "sadece Müslümanlar arasında değil, hatta Ermeniler ve Yahudiler arasında bile büyük bir kullanımda olduğunu" söylemektedir. Tat-konuşan Ermeni toplulukları arasında Azerbaycan dili konuşulmaktaydı. Kohna Khachmaz ve Garajally'nin Ermeni nüfusu Azerice konuşuyordu. Kilvar'ın Armeno-Tat'ları Tat ve Azeri olarak genellikle iki dilli idi. Tarihsel olarak Ermeniceyi 1912'de Ermenice konuşan Ermenilerle iletişim kurmak için kullandı. İranlı bilgin BV Miller, 1912'de Tat dilini bilmeyen bir Ermeni rahibin, Kilvar köyünde “Ermeni-Tat” nüfusu için daha anlaşılır olduğu için Azerice vaazlar vermeye zorlandığını kaydetti. Ermeni dilinde Azerice alıntı kelimeler küçükresim|upright=0.68| Hovhannes Erznkatsi ve Prens Aploch Ermeni dilbilimci Hrachia Acharian'a göre, Ermeni ve Azerbaycan dilleri arasındaki bağlantı XI-XII yüzyıllarda başlamıştır. Güneyden Oğuz Türklerinin, kuzeyden Kıpçakların göçü ile ilişkilidir. XII-XIV yüzyıllara ait kaynaklarda, özellikle de Kirakos Gandzaketsi, Frik, Memur Sempad, Hovhannes Erznkatsi ve Yovhannēs Tʻlkurancʻi'nin eserleri 200'den fazla Azerice ve Türkçe kelime içermektedir. G. A Ezov, "Büyük Petro'nun Ermeni Halkıyla İlişkileri" adlı kitabında, Ermeni belgelerini yorumlayarak, belgelerin çoğunlukla Ermenice içine geçmiş Tatarca (Azerbaycan) kelimelerle dolduğunu kaydetti. Bu kaynakların Ermeni dilinin lehçelerinin incelenmesi için materyal olarak kullanılabileceğini belitti. Ermeni dilbilimci ve etimolog Hıraçya Acaryan, 1902 tarihli "Ermeni'de Türkçe Ödünç Sözcükler" adlı kitabında İstanbul, Van, Nor Nahçıvan ve Karabağ lehçelerinden Türkçe ve Azerbaycan dillerinden geçmiş sözcükler sıralamıştır. Dilbilimci ve Türkolog E. V Sevortyan'a göre, Hovhannes Erznkatsi'nin eserlerinde Azeri kökenli bazı alıntı kelimeler bulunur. Bunlara örnek olarak Sevortyan'da "verurem" (Türkçe; veririm) ve "aldurmush ( Türkçe: almıştım) kelimeleri “Bir rahibin oğlu veya bir mollanın kızı” adlı şiirin beyitlerinden birinde bulunur. Sevortyan ayrıca "yeri, yeri" (Türkçe; hareket) ve muhtemelen "ayıb" (Türkçe: ayıp) kelimelerini de örnek gösterir. Aşık Sayat-Nova'nın bazı Ermenice şarkılarında da Azerice alıntılar görülmektedir. Bunlar I. Mirzoyan'ın makalesinde açıklanmıştır. Ermeni dillerinin sırasıyla Karabağ ve Kirzan lehçelerinde bulunan karyandi ve karyanti ("kosa") gibi alıntı sözcükler, Azerbaycan dilinden geri alıntıdır. Edebiyat Halk ve aşık şiiri küçükresim|upright=0.91| Nagaş Hovnatan Bir Ermeni şiir türü olan Hayren, Ermeni bilim adamı M.Abeghyan'a göre Bayati okumakla aynıdır. Vesfi-hal, Azeri bayati falıyla ilgilidir ve ayinlerin nasıl yapıldığı Ermeni "can-gulum" ile benzerlikler göstermektedir. Khachatur Abovian, Perch Proshian ve Ghazaros Aghayan, hem Ermeni ve hem Azerbaycan halk törenlerinde icra edilen vesfi-hald ve diğer âşık şiirlerinin kullandıklarını söylemiştir. Ekber Yerevanlı, Ermeni ve Azeri masallarını topladı. Azerbaycan ve Shakamakhi Ermeni masalları arasında birçok benzerlik buldu. Ermenilerin Kerem ve Aslı, Aşık Garib ve Köroğlu Destanı gibi Azerbaycan destanlarına benzer kendi versiyonları vardı . Sasunlu Ermeni David, Köroğlu'nun Azerice versiyonuyla pek çok ortak özelliğe sahipti. Birçok Ermeni aşığı hem Ermenice hem de Azerice yazmışlardır. Ancak bazıları sadece Azerice yazmayı tercih etti. Ünlü örnekler Horomsime Akuletsi, Miran, Seyyad, Miskin Burcu, Hpvakim Markaryan ve Şirin'dir. Köle Artun'un üstadnamesi o kadar güzeldi ki Azerbaycan destanlarına dahil edilmiştir. Hummet Alizade'ye göre "Novruz" destanının birinci kısmı ve "Tahir ve Zohre" destanının ikinci kısmı ortak yapıdadır. XVII yüzyılın Ermeni aşıkı Dellek Murad, Azerbaycan dilinde qoshma (koşma), ustadnameh (üstadname) ve qifilbends yazdı. Bir başka Ermeni aşık Naghash Hovnatan, Azeriler arasında popüler olan "Mayilem"i yazdı. Sayat-Nova, Azeri dilinde 115 şiir yazmıştır. Ayrıca Azerice dörtlüklerin Ermenice, Farsça ve Gürcüce dörtlüklerle iç içe geçtiği bir şiir de vardır. 1758'in başlarında Sayat-Nova'nın Azeri bölgelerinde hararetli bir faaliyet dönemi olmuştur. Sayat-Nova'nın şarkılarını halk arasında, Tiflis ve Telaviş içinde ve dışında bu dilde seslendirmiş olması mümkündür. Doğu Ermenileri tarafından çok iyi anlaşılan Transkafkasya aşıklarının Azeri yazı geleneğini sürdürmüştür. Nesimi'yi tıpkı Ermeni aşık Miran gibi severdi. Safevi hükümdarı ve Azerbaycanlı şair I. İsmail'e 5 şiir yazmıştır. Modern edebiyat 1956'da Azerbaycanlı şair Mammed Rahim, Sayat-Nova'nın son günlerini ve trajik ölümünü yeniden hayal ettiği “Sayat-Nova” şiirini yazdı. Müzik Azeri müziği, muğam sistemini ve kemençe ve tar çalgılarını benimseyen Ermeniler arasında çalınır. Tasarımını Sadıkcan'ın yaptığı Azerbaycan tarı Ermenistan'da çok popülerdi. Ayrıca 1890'larda Sadıkcan Azeri, Ermeni ve Gürcü türkülerini icra eden önde gelen halk şarkıcıları ve müzisyenlerden oluşan bir müzik topluluğu kurdu. Topluluğa katılan iki kız, Ermeni, Azerbaycan ve Gürcü dansları sergilediler. 19. yüzyıl tarihçisi Nikolai Dubrovin'e göre Ermeni düğünlerinde Azerbaycan şarkıları da söylenirdi. Azeri muğam şarkıcısı Settar, Ermeni ve Gürcü şarkılarını ustaca seslendirdi. Az bilinen bir notta (Şiirler. SPb., 1855, s. VII, not) Polonsky, Sattar hakkında şunları söylüyor: İki millet de düdük ve zurna kullanır. Hatta aynı ezgileri ve ritimleri paylaşır. Örneğin Sarı Aghjik/ Sari Gelin, Mejlumi pes/Yar bizə qonaq gələcək, Aman Tello, Alvan varder/Süsən Sünbül ve Zov Gisher/Gözəlim Sənsən eserleri bunlara örnektir. Ermeni Rabiz müziği, tarz ve dinleyici açısından Gürcistan, Azerbaycan veya Çeçenya'nın müzik kültürleriyle benzer özellikler taşımaktadır. Bu tür, Orta Doğu usulü klklot/zengule kullanımını içerir. Dans Uzundara dansının çıkış yeri Dağlık Karabağ'dır. "Azerbaycan halk oyunları" koleksiyonunda, Uzundara dansının Karabağ Ermenileri arasında Azerbaycanlılarla yakın yaşamanın bir sonucu olarak yayıldığı ileri sürülmektedir. Azerbaycanlı araştırmacı K. Hasanov ise buna karşılık “Ermenilerin de bu dansın sahibi olduğunu iddia ettiğini” kaydetti. Ceyrani dansı Azerbaycan ve Ermeni solo dansıdır. Dansın Ermenice versiyonu Karabağ ve Zengezur'da yaygındır. Mirzayi, Ermeni ve Azeri bir kadın dansıdır. Geleneksel olarak düğünlerde yapılır. Hem kadınlar hem de erkekler tarafından yapılabilir. Şirak bölgesinde kaydedilen dansın farklı Ermeni çeşitleri Eski Mirzayi ve Tarakyama -Mirzayi olarak da bilinir. Şalaho, Halay ve Koçari oyunları başta Ermeniler ve Azeriler olmak üzere birçok millet tarafından icra edilmektedir. Ermeni Koçari, 2017 yılında UNESCO'nun Acil Korunması Gereken Somut Olmayan Kültürel Miras Listesine dahil edilmiştir. Azerbaycan Koçarisi tenzere ile birlikte Kasım 2018'de UNESCO'nun Acil Korunması Gereken Somut Olmayan Kültürel Miras listesine Yallı dansının versiyonları olarak dahil edilmiştir. Azerbaycan dansı Yalli, Ermeni ve Kürt danslarından etkilenmiştir. Görsel Sanatlar Türk İslam sanatı uzmanı Birgül Açıkyıldız, Ermeni mezarlıklarında (örneğin Culfa'da) bulunan, Ermeni yazıtlı ve tipik Ermeni süslemeli koç şeklindeki mezar taşlarının, çevredeki kültürlerin (Kürt ve Azerbaycan geleneklerinin) etkisi altında ortaya çıktığını iddia etmektedir. Açıkyıldız'a göre, zoomorfik mezar taşları, en yaygın olarak dikdörtgen haçkarlarla ilişkilendirilen Ermeni mezarlıkları için tipik değildir. Azerbaycan, Kürt ve Ermeni mezarlıklarında popüler olan at heykellerinin, Oğuzların mezarın üzerine doldurulmuş bir at koyma geleneği ile benzerliği konusunda da bir görüş vardır. Sovyet etnografı S. A. Tokarev'e göre, Azerbaycan halıları birçok yönden Ermeni halılarına benziyor. Kazak kilimlerini dokuyanların çoğu muhtemelen Azerilerdir. Ancak bu kilimlerin üretiminde hem Ermenilerin hem de Gürcülerin yer aldığı açıktır. Ermeni, Azerbaycan ve Dağıstan halıları genellikle tek isimle; Kafkas olarak gruplandırılır. Tiyatro küçükresim|upright=0.68| Arşın Mal Alan'ın ABD'de Ermenice afişi yayınlandı Arşın Mal Alan opereti Ermenice dahil birçok dile çevrildi. Bakü galasından kısa bir süre sonra, müzikal komedi Transkafkasya ve Orta Asya'da gösterildi. 1916 yılında Bakü'de Ermenice olarak sahnelenmiştir. Eser Ermenice Tiflis'te sahnelendi (1914). Yapımcılığın çevirmenliğini ve müzik tasarımını Sidrak Magalyan üstlendi. Daha sonra Magalyan, Gürcüce, Azerice ve Rusça'da da Asker'i (komedinin ana karakteri) canlandırdı. Ermeni besteci Aro Stepanyan şunları yazdı: 1917'den 1922'ye kadar, Tahran'daki Ermeni Kadın Hayır Kurumu düzenli olarak "Arşin Mal Alan" operetinin performanslarını organize etti. Bunu rollerdeki cinsiyetleri kontrol ederek uyguladıkları belirtilmiştir. 1923'ten 1958'e kadar operet, Amerika Birleşik Devletleri'nin neredeyse tamamında Ermeni topluluğu tarafından sahnelendi. New York, Philadelphia, Detroit, Chicago, Cleveland, Boston, Racein, Los Angeles, Fresno, San Francisco sahnelerinde oynandı. Köroğlu 1942'de Erivan'da sahnelendi. Sinema 1937'de Ermeni asıllı Amerikalı yönetmen Setrag Vartian, yazarını belirtmeden Arşın Mal Alan'ı Ermenice filme aldı. 1960 yılında, yönetmen Nader Hafezi İran'da bir operet filmi çekti. Filmdeki ana rol Ermeni asıllı İranlı pop şarkıcısı Vigen Derderian tarafından oynandı. Dodo Abashidze ve Sergei Parajanov'un yönettiği 1988 Aşık Garib filmi, Mikhail Lermontov'un bir Azerbaycan efsane kaydına dayanıyordu. Filmin müziklerini Javanshir Guliyev besteledi ve Alim Gasimov seslendirdi. Film, Azerbaycan'ın hem muğam hem de âşık müziğini kullanır. Aşık Alaskerr, Aşık Pəri ve Aliağa Vahid'in şiirlerini içerir. Sergei Parajanov ayrıca Narın Rengi filminde Sayat Nova'nın Azeri şiirini Arap alfabesiyle kullanmıştır. Din Baba-Hadji Mozolesi İslam Mozolesi olup, Ermeni-Azerbaycan ortak hac yeridir. Dağlık Karabağ sorunundan önce Azerbaycan'dan zaman zaman bir molla namaz kıldırmak için gelirdi. Ek olarak, bir Azerbaycanlı türbenin yakınında kalıcı olarak yaşadı ve bakımı için bağış topladı. Mimari küçükresim|Azerbaycan pulu üzerinde Haçın-Darbatlı Türbesi Azerbaycan'ın Karabağ bölgesinde 14. yüzyıldan sonra inşa edilen birçok İslami Türbe, Cami ve diğer anıtların mimarisinde Ermeni etkileri görülmektedir. Haçın-Darbatlı Türbesi, tarihi Karabağ bölgesinde Azerbaycan'ın Ağdam semtinde 14. yüzyılda inşa edilmiştir. Samvel Karapetyan, Patrick Donabédian, Leonid Bretanitski ve Boris Vejmarn gibi birçok sanat ve mimarlık tarihçisi, bu türbe ile on üç yıl önce inşa edilen Ermeni Yeghvard Kilisesi arasındaki belirgin benzerliklere dikkat çekiyor. Donabédian'a göre, iki yapı Hristiyan ve İslam sanatının karşılıklı etkilerini sergiliyor. Mimari araştırmacı Raffi Kortoshian, her iki yapının üzerindeki yazıtların, bunların aynı Ermeni mimar Vardapet Shahik tarafından yapıldığını gösterdiğini iddia ediyor. Haçın-Darbatlı Türbesi'nin adı da Ermeni etkilerini ortaya koymaktadır. Azeri araştırmacı Cavid Ağa'ya göre, adın ilk kısmı Orta Çağ Ermeni Haçen Prensliği'nin adını içeriyor. Azerbaycanlı bilim adamı Elçin Aliyev, bu türbelerdeki Ermeni etkilerini kabul etmekte ve onları iki ulusun kültürel ilişkilerinin onarılmasında önemli araçlar olarak zikretmektedir. Ayrıca bakınız Ermeni-Kıpçak dili Kaynakça Kategori:Azerbaycan'da kültür Kategori:Ermenistan'da kültür Kategori:Azerbaycan-Ermenistan ilişkileri