Fiil

[bullvar_katip]

Fiil veya eylem, varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan kelimedir. Türkçede fiiller; haber ve dilek kip ekleri ile zaman ve tasarlama anlamı kazanır; şahıs ekleri ile işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtir. Dün arabamı yıka-dı-m. (fiil + haber kip eki + şahıs eki) Yarınki maça mutlaka gel-meli-sin. (fiil + dilek kip eki + şahıs eki) Fiiller; iş, durum ve oluş fiilleri olmak üzere üç gruba ayrılır: yürümek, düşünmek, yazmak (iş fiili) büyümek, eskimek (oluş fiili) uyumak, durmak (durum fiili) Fiil ve yüklem Zaman zaman fiil (eylem) ve yüklem kavramları birbirine karıştırılır. Fiil bir kelime türü iken yüklem cümlenin öğelerinden biridir. Yüklem öznenin yaptığı işi veya oluşu belirtir. Yüklemlerde fiil bulunma zorunluluğu yoktur. İsim cümlelerinde yüklemler isim soylu olabilir: Hava çok soğuk. (isim soylu yüklem) Hava birden soğudu. (fiil soylu yüklem) Fiil çekimi Fiil çekimi, fiil kök ve gövdelerine çekim eklerinin getirilmesidir. Fiil çekiminde en az üç unsur bulunur: Fiil kökü veya gövdesi Şekil veya zaman (kip) ekleri Şahıs eki Bazı fiillerin çeşitli şekil ve zamanlardaki çekimleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Fiil çatısı Fiillerin özne ve (varsa) nesneye göre girdiği şekle çatı denir. İsim cümlelerinin yüklemlerinde fiil bulunmadığından çatıdan söz edilemez. Özneye göre Etken - edilgen Etken fiillerde eylemin kimin tarafından yapıldığı bellidir: Çocuklar kapının camını . Edilgen fiilli cümlelerde işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Fiili edilgen yapan ekler -il ve -in ekleridir. Böyle fiiler yüklem olunca işi yapan belli değildir, gerçek özne yerine sözde özne vardır. Kapının camı . Bu örnekte kırma işinin kim tarafından yaptığı belli değildir. Dolayısıyla kırılmak fiili, öznesine göre edilgen çatılıdır. -il ekini içine alan kırmak, birinci örnekte nesne olan kapının camını sözde özne hâline getirmiştir. Etken fiillerin yüklem olduğu cümlelerdeki "nesne", fiil edilgen hâle getirilirse "sözde özneye" dönüşür: Askerler göndere çekti. (belirtili nesne) göndere çekildi. (sözde özne) Dönüşlü Dönüşlü fiillerde eylemi yapan özne aynı zamanda ondan etkilenir. Nesne yoktur. Bu fiiller -l veya -n eki alırlar ve geçişsizdirler: Annem başarılarımla . Gelin ve damat düğün için . Tabiatla ilgili dönüşlü fiillerde yapma, kendi kendine olma demektir: Küresel ısınmadan dolayı neredeyse bütün buzullar geri çekildi. Gel-gitten dolayı sular bir saatte bayağı yükseldi. Yazın sıcağıyla gölün suyu çekildi. Bazı fiillerin dönüşlü şekilleriyle edilgen şekilleri farklı eklerle yapılır. İsme getirilen -iş, -len ve -leş ekleri de dönüşlülük anlamı katabilir: Olaya pek içlenmişti. Hasta, iğne etki edince sâkinleşti. İşteş İşteş fiilerde eylem birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapılır. Fiili işteş yapabilmek için Türkçede –iş veya -ş eki kullanılır. Kapıda hasretle kucaklaştık. Arkadaşımla okul kapısında buluştuk. Bu cümlede ise “buluşma” işi birden çok özne tarafından ve karşılıklı yapılmıştır. Nesneye göre Geçişli - geçişsiz Geçişli fiiller belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin geçişli olup olmadığı özneden sonra sorulan "ne", "neyi" ve "kimi" soruları sorularak anlaşılır: Zararlı böceklerden korumak için meyve bahçesini . (belirtili nesne, geçişli fiil) Her bahar başlangıcında evi güzelce . (belirtili nesne, geçişli fiil) Annem için bir demet çiçek . (belirtisiz nesne, geçişli fiil) Gençler avluda çay . (belirtisiz nesne, geçişli fiil) Geçişsiz fiiller sadece özne ile ilgili bilgi verir ve nesne almaz. Küçük çocuk bütün gün . (geçişsiz fiil) Yemek birazdan . (geçişsiz fiil) Karlı bir Yılbaşı gecesi . (geçişsiz fiil) Burhan denizde . (geçişsiz fiil) Oldurgan "Geçişsiz" iken bir ek alarak geçişli hâle gelen fiillere oldurgan fiiller denir. Oldurganlık ekleri -dır, -r ve -tdir. doğmak > doğurmak, ölmek > öldürmek, durmak > durdurmak, uyumak > uyutmak vs. Çocuklar erkenden . (geçişsiz) Çocukları . (geçişli/oldurgan) Yemyeşil kırlarda saatlerdir . (geçişsiz) Ablam yeni otomobili ile bizi sahilde . (geçişli/oldurgan) Köpek aralık kapıdan sokağa . (geçişsiz) Çocuk balonu elinden . (geçişli/oldurgan) Japon balığım bu sabah . (geçişsiz) Soğuk havalar balığımı . (geçişli/oldurgan) Ettirgen "Geçişli" fiillere -dir, -t ve-r ekleri getirilerek oluşturulan yeni geçişli fiillere ettirgen fiiller denir. Bu fiiller eylemin özne tarafından ikinci ve hatta üçüncü bir varlığa yaptırıldığını ifade etmekte kullanılır: yıkamak > yıkatmak yıkatmak > yıkattırmak duymak > duyurmak duyurmak > duyurtmak içmek > içirmek içmek > içirtmek Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilebilir: Bu sabah sakalımı . (geçişli) Dün saçlarımı . (geçişli/ettirgen) Okul müdürü uygunsuz olduğu gerekçesiyle saçlarımı . (geçişli/ettirgen. Aynı fiil ikinci kez ettirgen hâle getirilmiştir.) Oldurgan fiiller de -geçişli olduklarından- ettirgen hâle getirilebilirler: öldürmek (oldurgan) > öldürtmek (ettirgen) Erkenden . (geçişsiz) Çocukları erkenden . (geçişli/oldurgan) Yurt müdürü nöbetçileri tek tek yatakhanelere göndererek tüm öğrencileri (geçişli/ettirgen) Yapısına göre fiiller Kelime yapısına göre fiiller basit, türemiş ve bileşik olmak üzere üç gruba ayrılır. Basit fiiller, "kök" hâlindeki fiillerdir: gel-, bak-, oku- Türemiş fiiller, bir kökten yapım ekleri ile üretilmiş, "gövde" hâlindeki fiillerdir: yazdır-, başlat-, -çıkart-, avla-, çocuklaş- Bileşik fiiller, birden fazla kelimenin yeni bir fiil yapmak üzere bir araya gelmesiyle oluşmuş fiillerdir: kapatabil-, koşuver-, bakakal-, düşeyaz- (kurallı bileşik fiiller) ayak dire-, başına gel-, kafa şişir- (deyimleşmiş bileşik fiiller) memnun ol-, beddua et- doğum yap- (yardımcı fiil ile oluşturulmuş bileşik fiiller) dolup taş-, uçup git-, yazıp dur- (ikili bileşik fiiller) Fiilimsi Fiilimsiler fiillerin çeşitli ekler alarak cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan hâlleridir: Yarın bize istiyorum. (isim-fiil) çocuğu bir külah dondurma ile teselli etti. (sıfat-fiil) Birden zil havaya sıçradım. (zarf-fiil) 31 Dipnotlar Kaynakça Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak Yayım, 2009. Kategori:Fiil soylu sözcükler Kategori:Biçimbilim