[[Dosya:Soyuz TMA-5 launch.jpg|küçükresim|sağ| UUİ'ye gitmek üzere, Rus Soyuz TMA-5 Kazakistan'daki Baikonur Kozmodrom'dan fırlatırlırken]] Uzay yolculuğu alanında fırlatma aracı ya da taşıyıcı roket bir görev-yükünü Dünya'nın yüzeyinden uzaya taşımak için kullanılan bir rokettir. Bir fırlatma sistemi fırlatma aracından, fırlatma rampasından (İng
, ve diğer çeşitli altyapı bileşeninden oluşmaktadır. Genelde taşıyıcı roketler yörüngeye yapay uydu yerleştirmek için kullanılırken, araştırma roketi gibi bazı uzay uçuşları Yörünge-altı uzay uçuşu (İng olarak sınıflandırılır. Bazı roketler ise bir uzay aracının Dünya'nın yörüngesinden tamamen kurtulamasını sağlarlar. Dünya yörüngesine çıkacak olan fırlatma araçlarının genellikle en az iki aşaması (İng vardır, ve bazen dört ya da daha fazla aşamalı da olabilmektedirler. Türleri [[Dosya:Apollo 15 launch.jpg|küçükresim|sağ| Saturn V fırlatma aracı Apollo 15'i Ay'a doğru yola çıkarıyor.]] Harcanabilir fırlatma araçları (İng tek-kullanımlık tasarlanmışlardır. Genelde görev-yükünden ayrıldıktan sonra atmosfere giriş (İng sırasında parçalanarak yok olurlar. Aksine, Tekrar-kullanılabilir fırlatma araçları (İng ise sağlam olarak kurtarıldıktan sonra tekrar fırlatılabilmektedirler. Uzay mekiği, birden fazla yörünge uçuşu yapmak üzere gerekli bileşenlere sahip tek fırlatma aracıydı . SpaceX şirketi, kendilerine ait Falcon 9 ve Falcon Heavy araçları için tekrar-kullanılabilir bir roket fırlatma sistemi (İng geliştiriyor. İkinci-nesil bir DKDİ (İng tasarımı 2011 yılında duyurulmuştur Deneysel teknoloji-ispat amaçlı fırlatma aracının düşük-irtifa uçuş test programı 2012 yılında başladı, daha ayrıntılı yüksek-irtifa su-üzeri uçuş testi ise 2013 ortalarında başlayacak şekilde planlanmıştı, o tarihten sonra ise her Falcon 9 uçuşunda devam edecekti Roketsiz fırlatma (İng çözümleri ise hala planlama aşamasındadır, ancak bazı şirketlerin bu konuda gerçek fırlatma sahaları geliştirdikleri bilinmektedir, buna örnek olarak ispanyol zero2infinity şirketi ve rockoon-temelli ürünü "bloostar" gösterilebilir Fırlatma araçları genellikle, yörüngeye çıkarabildikleri yük miktarı üzerinden sınıflandırılırlar. Örneğin, bir Proton roketi, alçak Dünya yörüngesine (ADY) 22 bin kg (49 bin lb) kadar yükü çıkarabilmektedir. Fırlatma araçları ayrıca içerdikleri aşama (İng sayısına göre tanımlanırlar. Şimdiye kadar en fazla 5 aşamalı roketler başarıyla fırlatılmışlardır, ve tek-aşamada-yörüngeye (İng türündeki araçlar için pek çok farklı tasarım yapılmıştır. Buna ek olarak, fırlatma araçları sıklıkla başlangıçta çok yüksek itki/sevk sağlayan ve diğer motorlarla birlikte ateşlenen hızlandıcılar ile desteklenmektedirler. Hızlandırıcılar sayesinde kalan motorların daha küçük olması mümkün olmaktadır bu da beraberinde sonraki aşamaların taşıması gereken ham yükü azalatarak daha büyük görev-yüklerinin taşınabilmesini getirir. Fırlatma araçlarının sıklıkla bildirilen diğer özellikleri ise fırlatmayı gerçekleştiren ulus veya uzay kuruluşu/ajansı ile fırlatma aracını üreten ve fırlatmayı yapan şirket veya girişim ortaklığı bilgisidir. Örneğin, Avrupa Uzay Ajansı Ariane V aracından sorumludur, ve United Launch Alliance girişim ortaklığı ise Delta IV ve Atlas V roketlerinin üretiminden ve fırlatılışından sorumludur. Pek çok fırlatma aracı aynı ya da benzer isme sahip bir fırlatma aracı ailesinin/dizisinin bir parçası sayılır; örneğin Atlas V kullanımdaki en son Atlas roketidir. Fırlatma yerine göre Kara: uzay limanı (İng ve KABF için dönüştürülmüş olan, sabitlenmiş füze fırlatma tesisi (İng (Strela - ). Deniz: sabitlenmiş rampa (Broglio Uzay Merkezi-San Marco rampası), gezici rampa (Sea Launch fırlatma hizmeti), DFBF (İng için dönüştürülmüş olan denizaltı (Shtil', Volna). Hava (İng: hava-aracı/uçak (Pegasus, Virgin Galactic - LauncherOne, Stratolaunch Systems), balon (zero2infinity şirketine ait bloostar, ARCASPACE), daimi Süzülen Uzay limanı/Uzay şaftı olarak önerilmiş olan JP Aerospace şirketine ait Orbital Ascender (tr:Yörüngesel Yükselici). Boyutuna göre Fırlatma araçlarını boyutlarına göre sınıflandırmanın pek çok yolu vardır.ABD sivil uzay kuruluşu, NASA, Uzay Mekiği'ni değiştirme planlarını incelemesi için oluşturulmuş olan tarafından açıkça ifade edilmiş olan bir sınıflandırma taslağı kullanmaktadır : Atmosferi incelemek ya da kısa deneyler yapmak üzere kullanılan bir Sondaj roketi, sadece Yörünge-altı uzay uçuşu (İng yapabilir ve yörüngeye çıkamaz. Hafif-ağır-yük (İng:"small-lift") fırlatma aracı 2000kg (4400lb) ağırlığa kadar görev-yükünü alçak Dünya yörüngesine (ADY) çıkarabilmektedir. Orta-ağır-yük fırlatma aracı 2 bin ile 20 bin kg (4400 ile 44100lb) arası ağırlıktaki görev-yükünü ADY'e çıkarabilmektedir. Ağır-yük fırlatma aracı (İng 20 bin ile 50 bin kg (44 bin ile 110 bin lb) arası ağırlıktaki görev-yükünü ADY'e çıkarabilmektedir Süper-ağır-yük aracı 50 bin kg (110 bin lb)'dan fazla ağırlıktaki görev-yükünü ADY'e çıkarabilmektedir. Başlıca Avrupalı fırlatma hizmeti sağlayıcısı olan Arianespace, kendisine ait olan ve ADY'e 20 bin kg (44,000lb)'dan fazla görev-yükü taşıyan Ariane 5 fırlatma aracını da ayrıca "ağır-yük" fırlatma aracı olarak sınıflandırmıştır ve ADY'e 2 bin–20 bin kg (4400–44100lb) arası yük taşıyan fırlatma aracı dizisini (Starsem/Arianespace Soyuz ST ve 1999-öncesi Ariane 5 versiyonları dahil olmak üzere) "orta-yük" fırlatma aracı olarak sınıflandırmıştır. Kendisine ait olan ve ADY'e 1500kg (3300lb) ağırlığında görev-yükü taşıyabilen Vega fırlatma aracını ise "hafif-yük" ("light lift") olarak sınıflandırmıştır. Yörünge-altı Yörünge-altı fırlatma araçları taşıdıkları görev-yüklerini; Dünya'nın ortalama yarıçapından küçük bir perije noktasına sahip olan bir alçak Dünya yörüngesi elde etmek için gerekli olan en düşük yatay hıza (7800m/s - 26 bin ft/s) çıkaramazlar. Sondaj roketleri uzun zamandan beridir kısa süreli, ucuz, insansız uzay ve düşük-yerçekimi deneyleri için kullanılmaktadır. ABD'nin ilk insanlı uzay-uçuşu programı olan Mercury Projesi, daha sonraki uçuşlarda astronotları yörüngeye çıkarmadan önce ilk iki astronotu (Alan Shephard ve Gus Grissom), tek-aşamalı Redstone roket ailesi türevi bir roketle (İng yörünge-altı uçuş için fırlatmıştır. Günümüzdeki insanlı-uçuşa-uygun (human-rated) yörünge-altı fırlatma araçları arasında SpaceShipOne ve SpaceShipTwo bulunmaktadır (bakınız: Uzay turizmi). Yörüngesel [[Dosya:Zenit-2 rocket ready for launch.jpg|küçükresim|sağ|Ukrayna yapımı fırlatma aracı Zenit-2 fırlatmaya hazırlanıyor]] Dünya'nın yüzeyinden fırlatma için gerekli olan Delta-v değeri en düşük yörüngesel hızdan daha büyüktür (en az 9300m/s - 31,000ft/s), bunun sebepleri arasında (Balistik katsayısı tarafından belirlenen) hava sürtünmesi, yerçekimi kaynaklı verim kayıpları (İng, ve daha yüksek irtifaya ulaşmak için gerekli olan daha yüksek potansiyel enerji sayılabilir. İrtifa kazanmak için gerekli olan delta-v değeri değişiklik gösterir, ancak genellikle her 200km (120mi) değerindeki irtifa değişimi için 2km/s (1.2mi/s) civarındandır. Hava sürtünmesini en aza indirmek için yeterince yüksek bir balistik katsayı değeri gerekmektedir, bu da uzunluğun yaklaşık olarak çapın 10 katı olması demektedir. Bu da genel olarak fırlatma aracının en az 20 m uzunluğunda olması ile sonuçlanır. Atmosferi, uçuşun olabildiğince başlarında terkedebilmek, hava sürtünmesi sebebiyle 300m/s (980ft/s) civarında bir hız kaybına sebep olur. Fırlatma için toplam delta-v hesaplanması karmaşık bir işlemdir, ve neredeyse tüm durumlarda sayısal integral (İng: ) kullanılır; çoklu delta-v değerleri eklemek karamsar bir sonuç (pessimistic result) edilmesini sağlar, çünkü roket yörüngeye ulaşmak için yere göre belirli bir açıyla yol alabilir, böylece aynı anda hem irtifa hem de yatay hız kazanırken yakıttan tasarruf etmiş olur. Ay-Doğrultusu (Translunar) ve Gezegenler-arası Bir uzay aracının Ay'a ulaşabilmesi için, Dünya'dan kurtulma hızı olan 11200m/s (37 bin ft/s) değerine ulaşması gerekmemektedir, ancak buna yakın bir hız aracı yüksek apoje değerine sahip bir Dünya yörüngesine oturtacaktırve eğer doğru zamanda fırlatma gerçekleştirilmişse araç Ay'ın çekim etkisine gireceği bir noktaya varacaktır. Gezegenler-arası uçuş kurtulma hızını aşmayı gerektirir; fazladan hız ya dış gezegenlere veya asteroidlere ulaşmak için Dünya'nın Güneş çevresindeki yörüngesel hızına eklenir (örn:aracı Dünya'nın Güneş'in etrafındaki dönüş yönünde fırlatma), ya da Venüs'e veya Merkür'e ulaşmak için yörüngesel hızdan çıkarılır (örn:aracı Dünya'nın Güneş'in etrafındaki dönüş yönünün tersine fırlatma), bu durum son hızın (terminal velocity) ulaşıldığı yöne göre değişmektedir. Yeterli büyüklükteki fırlatma araçları Ay ve ötesine, yörüngeye taşıyabildiklerinden daha küçük görev-yüklerini götürebilirler. Ay-Doğrultusundaki ve gezegenler-arası uçuşlarda, aracın doğrudan son hıza ulaşacak şekilde fırlatılması yerine, uzay aracında gerekli denetimlerin yapılması ve aracı hedef doğrultuya sokacak olan manevranın daha kesin yönetilebilmesi için, genellikle aracın son aşaması geçici duraklama yörüngesine (temporary parking orbit) ulaşacak şekilde fırlatma yapılır. Parçaların birleştirilmesi Bir roketin her bir aşaması genellikle üretim sahasında birleştirilir ve fırlatma sahasına gönderilir; araç montajı (vehicle assembly) roket aşamaları ile uzay-aracı görev-yükünün tek bir bütün oluşturacak şekilde birleştirilmesi işlemini ifade eder. Boyut ölçeğinin daha küçük kısmında olan tek-aşamalı araçlar (örn: sondaj roketleri), ve çok aşamalı araçlar, genellikle doğrudan fırlatma rampası üzerinde,vinç yardımıyla her bir aşama ve uzay aracı dikey olarak sırasıyla taşınarak birleştirilebilir. Bu yaklaşım daha büyük uzay taşıtları için uygun değildir, bunun yerine rampa dışında tamamıyla birleştirildikten sonra fırlatma alanındaki konumuna çeşitli yöntemler kullanılarak taşınırlar. NASA'nın Apollo/Saturn V insanlı Ay'a iniş aracı ve Uzay Mekiği, Vehicle Assembly Building (İng bünyesinde, gezici fırlatıcı rampaları (İng üzerinde fırlatma bağlantı kuleleri eklenerek dikey olarak birleştirilir. Daha sonra özel bir paletli-taşıyıcı (İng, tüm bu araçlar yığınını fırlatma rampasına dik konumda taşır. Tersine, Rus yapımı Soyuz roketi ve SpaceX şirketinin Falcon 9 roketi üretim binasında yatay olarak birleştirildikten ve fırlatma rampasına yatay olarak taşındıktan sonra, rampada dik konuma getirilirler. Türetim ve alakalı terimler İngilizce dilinde, daha önceleri (Taşıyıcı roket) ifadesi kullanılmaktaydı, ve İngiltere'de hala bazen kullanılmaktadır. Başka bir kelime seçeneği olarak, Vanguard Projesi (İng kapsamında, ingilizce "Satellite Launching Vehicle" ("Uydu Fırlatma Aracı") cümlesinin kısaltması olan "SLV" kelimesi kullanılmıştır. Böylece roketlerin hangi tür iş için tahsis edildiklerini gösteren liste için yeni bir terim kazandırılmış oldu: uçuş testi, veya bir uydunun gerçekten fırlatılması. Bu kısaltma ayrıca diğer gezegenlere ya da gezegenler-arası boşluğa sonda gönderen roketler için de kullanılır. Düzenlemeler Uluslararası yasalara göre, fırlatma aracının sahibinin uyruğu, hangi ülkenin o araçtan doğabilecek zararlardan sorumlu olduğunu belirler. Buna göre, bazı ülkeler, roket üreticilerinin ve fırlatıcılarının; uçuştan etkilenebilecek olan mülklerin ve insanların güvenliğini korumak ve gerektiğinde tazminat verilmesini sağlamak üzere, belirli düzenlemelere uymalarını zorunlu koşar. Amerika'da, amatör olarak sınıflandırılmamış olan, ve ayrıca " devlet eliyle devlet için" olmayan, bir roketin fırlatılması Federal Havacılık Kurulu'nun Ticari Uzay Taşımacılığı Ofisi (İng (FAA/AST) tarafından onaylanmak zorundadır. Ayrıca bakınız Yörüngesel fırlatma sistemlerinin listesi (İng Füzelerin listesi (İng Fırlatma araçlarına özel Yörüngesel fırlatma sistemlerinin karşılaştırılması (İng NATO rapor adı, Sheldon adları (İng Genel bağlantılar İnsanlı uzay-uçuşlarının listesi (İng Uzay-uçuşu zaman çizelgesi (İng Uzay-uçuşunda 2015 yılı (İng Roket fırlatılışı (İng Uzay lojistiği (İng Uzayın keşfi Kaynakça Dış bağlantılar S. A. Kamal, A. Mirza: The Multi-Stage-Q System and the Inverse-Q System for Possible application in SLV - SLV'de Muhtemel uygulamalar için Multi-Stage-Q Sistemi ve Inverse-Q Sistemi, Kaynak: IBCAST 2005, Cilt 3, "Control and Simulation" (Kontrol ve Simulasyon), Hussain SI, Munir A, Kiyani J, Samar R, Khan MA tarafından düzenlendi, Ulusal Fizik Merkezi, Bhurban, KP, Pakistan, 2006, 27–33 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Incorporating Cross-Range Error in the Lambert Scheme - Lambert Şema'sında Cross-Range Hatasının Birleştirilmesi, Kaynak: 10. Ulusal Havacılık Konferansı, Sheikh SR, Khan AM tarafından düzenlendi, Pakistan Hava Kuvvetleri Akademisi, Risalpur, KP, Pakistan, 2006, 255–263 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: The Multi-Stage-Lambert Scheme for Steering a Satellite-Launch Vehicle - Uydu-Fırlatma Aracını Yönlendirmek için Multi-Stage-Lambert Şeması, Kaynak: 12. IEEE INMIC, Anis MK, Khan MK, Zaidi SJH, Bahria Univ., Karachi, Pakistan, 2008, 294–300 arası sayfalar (davet edilmiş makale) Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Incompleteness of Cross-Product Steering and a Mathematical Formulation of Extended-Cross-Product Steering - Çapraz-Ürün Yönlendirmesinin Eksikliği ve Genişletilmiş-Çapraz-Ürün Yönlendirmesi, Kaynak: IBCAST 2002, Cilt 1, Advanced Materials, Computational Fluid Dynamics and Control Engineering, Hoorani HR, Munir A, Samar R, Zahir S, National Center for Physics, Bhurban, KP, Pakistan, 2003, 167–177 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Dot-Product Steering: A New Control Law for Satellites and Spacecrafts - Nokta-Ürün Yönlendirmesi: Uydular ve Uzay araçları için Yeni bir Yönetim Yasası, Kaynak: IBCAST 2002, Cilt 1, Advanced Materials, Computational Fluid Dynamics and Control Engineering, Hoorani HR, Munir A, Samar R, Zahir S, National Center for Physics, Bhurban, KP, Pakistan, 2003, 178–184 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Ellipse-Orientation Steering: A Control Law for Spacecrafts and Satellite-Launch Vehicles - Elips-Yön-Belirlemeli Yönlendirme: Uzay araçları ve Uydu-Fırlatma Araçları için bir Yönetim Yasası, 21. Yüzyılın Uzay Bilimi ve Karşılaşılan Zorluklar, ISPA-SUPARCO İşbirliği Semineri, Karachi Üniversitesi, 2005 (davet edilmiş makale). Kategori:Fırlatma araçları Kategori:Uzay uçuşu
, ve diğer çeşitli altyapı bileşeninden oluşmaktadır. Genelde taşıyıcı roketler yörüngeye yapay uydu yerleştirmek için kullanılırken, araştırma roketi gibi bazı uzay uçuşları Yörünge-altı uzay uçuşu (İng olarak sınıflandırılır. Bazı roketler ise bir uzay aracının Dünya'nın yörüngesinden tamamen kurtulamasını sağlarlar. Dünya yörüngesine çıkacak olan fırlatma araçlarının genellikle en az iki aşaması (İng vardır, ve bazen dört ya da daha fazla aşamalı da olabilmektedirler. Türleri [[Dosya:Apollo 15 launch.jpg|küçükresim|sağ| Saturn V fırlatma aracı Apollo 15'i Ay'a doğru yola çıkarıyor.]] Harcanabilir fırlatma araçları (İng tek-kullanımlık tasarlanmışlardır. Genelde görev-yükünden ayrıldıktan sonra atmosfere giriş (İng sırasında parçalanarak yok olurlar. Aksine, Tekrar-kullanılabilir fırlatma araçları (İng ise sağlam olarak kurtarıldıktan sonra tekrar fırlatılabilmektedirler. Uzay mekiği, birden fazla yörünge uçuşu yapmak üzere gerekli bileşenlere sahip tek fırlatma aracıydı . SpaceX şirketi, kendilerine ait Falcon 9 ve Falcon Heavy araçları için tekrar-kullanılabilir bir roket fırlatma sistemi (İng geliştiriyor. İkinci-nesil bir DKDİ (İng tasarımı 2011 yılında duyurulmuştur Deneysel teknoloji-ispat amaçlı fırlatma aracının düşük-irtifa uçuş test programı 2012 yılında başladı, daha ayrıntılı yüksek-irtifa su-üzeri uçuş testi ise 2013 ortalarında başlayacak şekilde planlanmıştı, o tarihten sonra ise her Falcon 9 uçuşunda devam edecekti Roketsiz fırlatma (İng çözümleri ise hala planlama aşamasındadır, ancak bazı şirketlerin bu konuda gerçek fırlatma sahaları geliştirdikleri bilinmektedir, buna örnek olarak ispanyol zero2infinity şirketi ve rockoon-temelli ürünü "bloostar" gösterilebilir Fırlatma araçları genellikle, yörüngeye çıkarabildikleri yük miktarı üzerinden sınıflandırılırlar. Örneğin, bir Proton roketi, alçak Dünya yörüngesine (ADY) 22 bin kg (49 bin lb) kadar yükü çıkarabilmektedir. Fırlatma araçları ayrıca içerdikleri aşama (İng sayısına göre tanımlanırlar. Şimdiye kadar en fazla 5 aşamalı roketler başarıyla fırlatılmışlardır, ve tek-aşamada-yörüngeye (İng türündeki araçlar için pek çok farklı tasarım yapılmıştır. Buna ek olarak, fırlatma araçları sıklıkla başlangıçta çok yüksek itki/sevk sağlayan ve diğer motorlarla birlikte ateşlenen hızlandıcılar ile desteklenmektedirler. Hızlandırıcılar sayesinde kalan motorların daha küçük olması mümkün olmaktadır bu da beraberinde sonraki aşamaların taşıması gereken ham yükü azalatarak daha büyük görev-yüklerinin taşınabilmesini getirir. Fırlatma araçlarının sıklıkla bildirilen diğer özellikleri ise fırlatmayı gerçekleştiren ulus veya uzay kuruluşu/ajansı ile fırlatma aracını üreten ve fırlatmayı yapan şirket veya girişim ortaklığı bilgisidir. Örneğin, Avrupa Uzay Ajansı Ariane V aracından sorumludur, ve United Launch Alliance girişim ortaklığı ise Delta IV ve Atlas V roketlerinin üretiminden ve fırlatılışından sorumludur. Pek çok fırlatma aracı aynı ya da benzer isme sahip bir fırlatma aracı ailesinin/dizisinin bir parçası sayılır; örneğin Atlas V kullanımdaki en son Atlas roketidir. Fırlatma yerine göre Kara: uzay limanı (İng ve KABF için dönüştürülmüş olan, sabitlenmiş füze fırlatma tesisi (İng (Strela - ). Deniz: sabitlenmiş rampa (Broglio Uzay Merkezi-San Marco rampası), gezici rampa (Sea Launch fırlatma hizmeti), DFBF (İng için dönüştürülmüş olan denizaltı (Shtil', Volna). Hava (İng: hava-aracı/uçak (Pegasus, Virgin Galactic - LauncherOne, Stratolaunch Systems), balon (zero2infinity şirketine ait bloostar, ARCASPACE), daimi Süzülen Uzay limanı/Uzay şaftı olarak önerilmiş olan JP Aerospace şirketine ait Orbital Ascender (tr:Yörüngesel Yükselici). Boyutuna göre Fırlatma araçlarını boyutlarına göre sınıflandırmanın pek çok yolu vardır.ABD sivil uzay kuruluşu, NASA, Uzay Mekiği'ni değiştirme planlarını incelemesi için oluşturulmuş olan tarafından açıkça ifade edilmiş olan bir sınıflandırma taslağı kullanmaktadır : Atmosferi incelemek ya da kısa deneyler yapmak üzere kullanılan bir Sondaj roketi, sadece Yörünge-altı uzay uçuşu (İng yapabilir ve yörüngeye çıkamaz. Hafif-ağır-yük (İng:"small-lift") fırlatma aracı 2000kg (4400lb) ağırlığa kadar görev-yükünü alçak Dünya yörüngesine (ADY) çıkarabilmektedir. Orta-ağır-yük fırlatma aracı 2 bin ile 20 bin kg (4400 ile 44100lb) arası ağırlıktaki görev-yükünü ADY'e çıkarabilmektedir. Ağır-yük fırlatma aracı (İng 20 bin ile 50 bin kg (44 bin ile 110 bin lb) arası ağırlıktaki görev-yükünü ADY'e çıkarabilmektedir Süper-ağır-yük aracı 50 bin kg (110 bin lb)'dan fazla ağırlıktaki görev-yükünü ADY'e çıkarabilmektedir. Başlıca Avrupalı fırlatma hizmeti sağlayıcısı olan Arianespace, kendisine ait olan ve ADY'e 20 bin kg (44,000lb)'dan fazla görev-yükü taşıyan Ariane 5 fırlatma aracını da ayrıca "ağır-yük" fırlatma aracı olarak sınıflandırmıştır ve ADY'e 2 bin–20 bin kg (4400–44100lb) arası yük taşıyan fırlatma aracı dizisini (Starsem/Arianespace Soyuz ST ve 1999-öncesi Ariane 5 versiyonları dahil olmak üzere) "orta-yük" fırlatma aracı olarak sınıflandırmıştır. Kendisine ait olan ve ADY'e 1500kg (3300lb) ağırlığında görev-yükü taşıyabilen Vega fırlatma aracını ise "hafif-yük" ("light lift") olarak sınıflandırmıştır. Yörünge-altı Yörünge-altı fırlatma araçları taşıdıkları görev-yüklerini; Dünya'nın ortalama yarıçapından küçük bir perije noktasına sahip olan bir alçak Dünya yörüngesi elde etmek için gerekli olan en düşük yatay hıza (7800m/s - 26 bin ft/s) çıkaramazlar. Sondaj roketleri uzun zamandan beridir kısa süreli, ucuz, insansız uzay ve düşük-yerçekimi deneyleri için kullanılmaktadır. ABD'nin ilk insanlı uzay-uçuşu programı olan Mercury Projesi, daha sonraki uçuşlarda astronotları yörüngeye çıkarmadan önce ilk iki astronotu (Alan Shephard ve Gus Grissom), tek-aşamalı Redstone roket ailesi türevi bir roketle (İng yörünge-altı uçuş için fırlatmıştır. Günümüzdeki insanlı-uçuşa-uygun (human-rated) yörünge-altı fırlatma araçları arasında SpaceShipOne ve SpaceShipTwo bulunmaktadır (bakınız: Uzay turizmi). Yörüngesel [[Dosya:Zenit-2 rocket ready for launch.jpg|küçükresim|sağ|Ukrayna yapımı fırlatma aracı Zenit-2 fırlatmaya hazırlanıyor]] Dünya'nın yüzeyinden fırlatma için gerekli olan Delta-v değeri en düşük yörüngesel hızdan daha büyüktür (en az 9300m/s - 31,000ft/s), bunun sebepleri arasında (Balistik katsayısı tarafından belirlenen) hava sürtünmesi, yerçekimi kaynaklı verim kayıpları (İng, ve daha yüksek irtifaya ulaşmak için gerekli olan daha yüksek potansiyel enerji sayılabilir. İrtifa kazanmak için gerekli olan delta-v değeri değişiklik gösterir, ancak genellikle her 200km (120mi) değerindeki irtifa değişimi için 2km/s (1.2mi/s) civarındandır. Hava sürtünmesini en aza indirmek için yeterince yüksek bir balistik katsayı değeri gerekmektedir, bu da uzunluğun yaklaşık olarak çapın 10 katı olması demektedir. Bu da genel olarak fırlatma aracının en az 20 m uzunluğunda olması ile sonuçlanır. Atmosferi, uçuşun olabildiğince başlarında terkedebilmek, hava sürtünmesi sebebiyle 300m/s (980ft/s) civarında bir hız kaybına sebep olur. Fırlatma için toplam delta-v hesaplanması karmaşık bir işlemdir, ve neredeyse tüm durumlarda sayısal integral (İng: ) kullanılır; çoklu delta-v değerleri eklemek karamsar bir sonuç (pessimistic result) edilmesini sağlar, çünkü roket yörüngeye ulaşmak için yere göre belirli bir açıyla yol alabilir, böylece aynı anda hem irtifa hem de yatay hız kazanırken yakıttan tasarruf etmiş olur. Ay-Doğrultusu (Translunar) ve Gezegenler-arası Bir uzay aracının Ay'a ulaşabilmesi için, Dünya'dan kurtulma hızı olan 11200m/s (37 bin ft/s) değerine ulaşması gerekmemektedir, ancak buna yakın bir hız aracı yüksek apoje değerine sahip bir Dünya yörüngesine oturtacaktırve eğer doğru zamanda fırlatma gerçekleştirilmişse araç Ay'ın çekim etkisine gireceği bir noktaya varacaktır. Gezegenler-arası uçuş kurtulma hızını aşmayı gerektirir; fazladan hız ya dış gezegenlere veya asteroidlere ulaşmak için Dünya'nın Güneş çevresindeki yörüngesel hızına eklenir (örn:aracı Dünya'nın Güneş'in etrafındaki dönüş yönünde fırlatma), ya da Venüs'e veya Merkür'e ulaşmak için yörüngesel hızdan çıkarılır (örn:aracı Dünya'nın Güneş'in etrafındaki dönüş yönünün tersine fırlatma), bu durum son hızın (terminal velocity) ulaşıldığı yöne göre değişmektedir. Yeterli büyüklükteki fırlatma araçları Ay ve ötesine, yörüngeye taşıyabildiklerinden daha küçük görev-yüklerini götürebilirler. Ay-Doğrultusundaki ve gezegenler-arası uçuşlarda, aracın doğrudan son hıza ulaşacak şekilde fırlatılması yerine, uzay aracında gerekli denetimlerin yapılması ve aracı hedef doğrultuya sokacak olan manevranın daha kesin yönetilebilmesi için, genellikle aracın son aşaması geçici duraklama yörüngesine (temporary parking orbit) ulaşacak şekilde fırlatma yapılır. Parçaların birleştirilmesi Bir roketin her bir aşaması genellikle üretim sahasında birleştirilir ve fırlatma sahasına gönderilir; araç montajı (vehicle assembly) roket aşamaları ile uzay-aracı görev-yükünün tek bir bütün oluşturacak şekilde birleştirilmesi işlemini ifade eder. Boyut ölçeğinin daha küçük kısmında olan tek-aşamalı araçlar (örn: sondaj roketleri), ve çok aşamalı araçlar, genellikle doğrudan fırlatma rampası üzerinde,vinç yardımıyla her bir aşama ve uzay aracı dikey olarak sırasıyla taşınarak birleştirilebilir. Bu yaklaşım daha büyük uzay taşıtları için uygun değildir, bunun yerine rampa dışında tamamıyla birleştirildikten sonra fırlatma alanındaki konumuna çeşitli yöntemler kullanılarak taşınırlar. NASA'nın Apollo/Saturn V insanlı Ay'a iniş aracı ve Uzay Mekiği, Vehicle Assembly Building (İng bünyesinde, gezici fırlatıcı rampaları (İng üzerinde fırlatma bağlantı kuleleri eklenerek dikey olarak birleştirilir. Daha sonra özel bir paletli-taşıyıcı (İng, tüm bu araçlar yığınını fırlatma rampasına dik konumda taşır. Tersine, Rus yapımı Soyuz roketi ve SpaceX şirketinin Falcon 9 roketi üretim binasında yatay olarak birleştirildikten ve fırlatma rampasına yatay olarak taşındıktan sonra, rampada dik konuma getirilirler. Türetim ve alakalı terimler İngilizce dilinde, daha önceleri (Taşıyıcı roket) ifadesi kullanılmaktaydı, ve İngiltere'de hala bazen kullanılmaktadır. Başka bir kelime seçeneği olarak, Vanguard Projesi (İng kapsamında, ingilizce "Satellite Launching Vehicle" ("Uydu Fırlatma Aracı") cümlesinin kısaltması olan "SLV" kelimesi kullanılmıştır. Böylece roketlerin hangi tür iş için tahsis edildiklerini gösteren liste için yeni bir terim kazandırılmış oldu: uçuş testi, veya bir uydunun gerçekten fırlatılması. Bu kısaltma ayrıca diğer gezegenlere ya da gezegenler-arası boşluğa sonda gönderen roketler için de kullanılır. Düzenlemeler Uluslararası yasalara göre, fırlatma aracının sahibinin uyruğu, hangi ülkenin o araçtan doğabilecek zararlardan sorumlu olduğunu belirler. Buna göre, bazı ülkeler, roket üreticilerinin ve fırlatıcılarının; uçuştan etkilenebilecek olan mülklerin ve insanların güvenliğini korumak ve gerektiğinde tazminat verilmesini sağlamak üzere, belirli düzenlemelere uymalarını zorunlu koşar. Amerika'da, amatör olarak sınıflandırılmamış olan, ve ayrıca " devlet eliyle devlet için" olmayan, bir roketin fırlatılması Federal Havacılık Kurulu'nun Ticari Uzay Taşımacılığı Ofisi (İng (FAA/AST) tarafından onaylanmak zorundadır. Ayrıca bakınız Yörüngesel fırlatma sistemlerinin listesi (İng Füzelerin listesi (İng Fırlatma araçlarına özel Yörüngesel fırlatma sistemlerinin karşılaştırılması (İng NATO rapor adı, Sheldon adları (İng Genel bağlantılar İnsanlı uzay-uçuşlarının listesi (İng Uzay-uçuşu zaman çizelgesi (İng Uzay-uçuşunda 2015 yılı (İng Roket fırlatılışı (İng Uzay lojistiği (İng Uzayın keşfi Kaynakça Dış bağlantılar S. A. Kamal, A. Mirza: The Multi-Stage-Q System and the Inverse-Q System for Possible application in SLV - SLV'de Muhtemel uygulamalar için Multi-Stage-Q Sistemi ve Inverse-Q Sistemi, Kaynak: IBCAST 2005, Cilt 3, "Control and Simulation" (Kontrol ve Simulasyon), Hussain SI, Munir A, Kiyani J, Samar R, Khan MA tarafından düzenlendi, Ulusal Fizik Merkezi, Bhurban, KP, Pakistan, 2006, 27–33 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Incorporating Cross-Range Error in the Lambert Scheme - Lambert Şema'sında Cross-Range Hatasının Birleştirilmesi, Kaynak: 10. Ulusal Havacılık Konferansı, Sheikh SR, Khan AM tarafından düzenlendi, Pakistan Hava Kuvvetleri Akademisi, Risalpur, KP, Pakistan, 2006, 255–263 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: The Multi-Stage-Lambert Scheme for Steering a Satellite-Launch Vehicle - Uydu-Fırlatma Aracını Yönlendirmek için Multi-Stage-Lambert Şeması, Kaynak: 12. IEEE INMIC, Anis MK, Khan MK, Zaidi SJH, Bahria Univ., Karachi, Pakistan, 2008, 294–300 arası sayfalar (davet edilmiş makale) Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Incompleteness of Cross-Product Steering and a Mathematical Formulation of Extended-Cross-Product Steering - Çapraz-Ürün Yönlendirmesinin Eksikliği ve Genişletilmiş-Çapraz-Ürün Yönlendirmesi, Kaynak: IBCAST 2002, Cilt 1, Advanced Materials, Computational Fluid Dynamics and Control Engineering, Hoorani HR, Munir A, Samar R, Zahir S, National Center for Physics, Bhurban, KP, Pakistan, 2003, 167–177 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Dot-Product Steering: A New Control Law for Satellites and Spacecrafts - Nokta-Ürün Yönlendirmesi: Uydular ve Uzay araçları için Yeni bir Yönetim Yasası, Kaynak: IBCAST 2002, Cilt 1, Advanced Materials, Computational Fluid Dynamics and Control Engineering, Hoorani HR, Munir A, Samar R, Zahir S, National Center for Physics, Bhurban, KP, Pakistan, 2003, 178–184 arası sayfalar Ücretsiz Tam Metin S. A. Kamal: Ellipse-Orientation Steering: A Control Law for Spacecrafts and Satellite-Launch Vehicles - Elips-Yön-Belirlemeli Yönlendirme: Uzay araçları ve Uydu-Fırlatma Araçları için bir Yönetim Yasası, 21. Yüzyılın Uzay Bilimi ve Karşılaşılan Zorluklar, ISPA-SUPARCO İşbirliği Semineri, Karachi Üniversitesi, 2005 (davet edilmiş makale). Kategori:Fırlatma araçları Kategori:Uzay uçuşu