Frans de Waal

[bullvar_katip]

küçükresim|sağ|alt=De Waal tarafından çekilen resimde yukarı sağa doğru bakan genç bir erkek şempanzenin kafası görülüyor.|Genç erkek şempanze, Foto: Frans de Waal küçükresim|sağ|alt=caption|Kapuçin maymunları yiyecek paylaşıyor, Foto: Frans de Waal küçükresim|sağ|alt=de Waal tarafından çekilmiş resimde, değerli bir otu yiyen alfa erkek ve etrafına toplanmış, onu merakla izleyen büyüklü küçüklü 5 güdük kuyruklu şebek görülüyor.|Güdük kuyruklu şebekler, Foto: Frans de Waal Frans Bernardus Maria "Frans" de Waal (d. 29.10.1948, s'Hertogenbosch); Hollandalı-Amerikalı etolog ve primatolog. Emory Üniversitesi psikoloji bölümünde primat davranışları konusunda Charles Howard Candler profesörlüğünden emekli olmuştur. Emory Üniversitesi Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezi'ndeki (YNPRC) Living Links Merkezi'nin kurucusu ve eski yöneticisidir. İçimizdeki Maymun, Bonobo ve Ateist 'in de aralarında bulunduğu birçok popüler bilim kitabının yazarıdır. ABD Ulusal Bilimler Akademisi (2004) ve Hollanda Kraliyet Bilimler Akademisi (1993) üyesidir. Akademik kariyeri 1966'dan 1973'e Hollanda'da Nijmegen'deki Radboud Üniversitesi'nde ve Groningen'deki Groningen Üniversitesi'nde biyoloji okudu, etoloji üzerinde uzmanlaştı. 1977'de Utrecht Üniversitesi'nden, dedesi Arnhem'deki Burgers' Hayvanat Bahçesi'nin kurucusu olan Prof. Jan van Hooff danışmanlığındaki zooloji ve etoloji alanlarındaki doktora çalışmaları sonrasında biyoloji doktoru unvanını aldı. Tez konusu, şebeklerin agresif davranışları ve oluşturdukları ittifak ilişkileri üzerineydi. Bu okul bünyesinde 1981'e kadar Burgers' Hayvanat Bahçesi'nde karşılaştırmalı fizyoloji alanında araştırma görevlisi olarak çalıştı. Bu görevinden sonra misafir araştırma görevlisi olarak ABD'deki Wisconsin Ulusal Primat Araştırma Merkezi'ne (WNPRC) geçti. 1982'den 1991'e kadar WNPRC'de araştırmacı olarak çalıştı. 1991'de yardımcı doçent olarak Emory Üniversitesi Psikoloji Bölümü'ne geçen de Waal 1993'te burada profesör unvanını aldı. 1996 ve 2000 yılları arasında popülasyon biyolojisi, ekoloji ve evrim konularını içeren yüksek lisans programının yöneticiliğini yaptı. 1996'dan beri bu bölümde primat davranışları üzerine Charles Howard Candler Profesörü olarak çalışmakta ve 1991'den beri ABD'nin en eski ve en büyük primat araştırma merkezi olan Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezi'nde psikobiyoloji araştırmaları profesörü olarak çalışmaktadır. Aynı zamanda, 1997'de burada kurduğu Living Links Merkezi'nin yöneticiliğini yapmaktadır. Bu merkezin amacı, kuyruksuz maymunlarla insan arasındaki genetik, anatomik, bilişsel ve davranışsal benzerlikler üzerinden insan evrimini araştırmaktır. 2013'te Hollanda'daki Utrecht Üniversitesi'nde de "seçkin profesör" (distinguished professor) unvanıyla yarı zamanlı çalışmaya başlamışır. Araştırma alanları Şempanzeler başta olmak üzere birçok kuyruklu ve kuyruksuz maymun türüyle ve fillerle ilgili doğal yaşam alanlarında ya da kapalı tutuldukları ortamlarda araştırmalarda bulunmuştur, sosyal davranışlarını ve sosyal zekâlarını incelemiştir. Çalışmaları, bu türlerdeki saldırgan davranışlar , aldatma , uzlaşma, barışma, çatışma çözümü , ittifak kurma, işbirliği ,sosyal mütekabiliyet , empati, adaletsizlik hoşnutsuzluğu , kültürel öğrenme ve insanlardaki ahlak ve adalet duygusunun kökenleri üzerinedir. Etkisi De Waal, 1975'te Arnhem'deki Burgers' Hayvanat Bahçesi'nde bulunan dünyanın en büyük tutsak şempanze kolonisiyle altı yıllık bir projeye başladı ve bu proje birçok bilimsel makaleyle ve ilk kitabı olan Chimpanzee Politics (1982) ile sonuçlandı. Kitap, primat davranışlarını ilk defa planlı sosyal stratejilerle ilişkili biçimde tanımladı. De Waal, sonradan "makyavelyen zeka" tanımıyla ilişkilenecek olan Machiavelli düşüncesini primatolojiye sunan ilk kişiydi. Yazılarında primatlarına duygular ve niyetler atfetmekten hiç kaçınmadı öyle ki bu yaklaşım; 30 yıl sonra bugün, işbirliği, diğerkâmlık, adalet gibi kavramlar etrafında serpilmekte olan primat bilişi alanına ilham verdi. Erken dönem çalışmaları, günümüzde iki büyük alan olan aldatma ve çatışma çözümüne de dikkat çekti. Başlangıçta bunlar fazlasıyla tartışmalı bulundu; dolayısıyla de Waal'in kavgalardan sonra bir araya gelişi ifade etmek için sunduğu barışma kavramı önceleri sorgulandı fakat bugün hayvan davranışı alanında tamamen kabul edilmiş bulunuyor. de Waal'in güncel çalışmaları insan olmayan hayvanlardaki empatiyi ve hatta ahlakın kökenlerini vurguluyor. Eski öğrencisi Stephanie Preston'la yazdığı, en çok alıntı yapılan makalesi sadece primatlardaki değil tüm memelilerdeki empatinin evrimsel kökeni ve nörobilimiyle ilgiliydi. de Waal'in adı aynı zamanda, popüler kıldığı "savaşma seviş primatı" bonobolarla da ilişkilendirildi fakat bonobo çalışmaları asıl amacının yanında ikincildir. Asıl amacı, rekabetin primat toplumlarını nasıl biçimlendirdiğindense bunları neyin birbirine bağladığını anlamaktır. Çalışmalarında rekabet de gözardı edilmiş değildir. Çok tanınmadan önceki araştırmaları, agresif davranışlar ve sosyal tahakküm üzerinedir. De Waal'in bilimi primatlar üzerine odaklansa da (çoğunlukla şempanzeler, bonobolar, şebekler ve kapuçin maymunları), kuyruklu ve kuyruksuz maymunlardan edindiği anlayışı popüler kitaplarında insan toplumuyla ilişkilendirmesi ona dünya çapında bir tanınırlık getirdi. Öğrencileriyle beraber filler üzerinde de çalıştı ve yazılarında git gide fil çalışmaları daha fazla yer aldı. Primatlardaki doğuştan gelen empati kapasitesiyle ilgili yaptığı araştırmalar onu, insan ve insan olmayan kuyruksuz maymunların empatik ve işbirliğine yönelik eğilimlerinin, türler arasında devamlı olduğu sonucuna götürdü. Bu konudaki düşüncesi Empati Çağı 'ndaki şu bölümde ifade edilmiştir: "İnsanlarla kuyruksuz maymunlar arasında ya da kuyruksuz maymunlarla kuyruklu maymunlar arasında keskin sınırlar olduğunu varsayarak yola çıkıyoruz ama aslında uğraştığımız, bilginin denizi üzerlerinden geçtiğinde ayakta durma kabiliyetini yitiren kumdan kaleler. Önce tepelere dönüşüyorlar, git gide daha da düzleşiyorlar ta ki evrim teorisinin bizi her zaman götürdüğü yere varışımıza kadar: Hafif eğimli bir kumsal." Bu, insanlarla diğer hayvanlar arasında keskin sınırlar olduğunu varsayan bazı ekonomist ve antropologların bakışlarıyla oldukça çelişik ama kuyruklu ve kuyruksuz maymunlardaki güncel çalışmalar de Waal'i destekliyor. Mesela Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü'nde çalışan psikolog Felix Warneken'in çalışmalarına bakılabilir. Şempanzelere sadece kendilerine yardım etmekle hem kendilerine hem de başka bir şempanzeye yardım etme seçeneği sunulduğunda ikincisini seçtiklerini 2011'de ilk defa de Waal ve ekibi kaydetti. de Waal aslında bu eğilimlerin sadece insanlarla ve diğer maymunlarla sınırlı olduğunu da düşünmüyor; empati ve sempatiyi evrensel memeli karakteristikleri olarak görüyor ki bu görüş son on yılda kemirgenler ve köpekler gibi başka memelilerle yapılan çalışmalarla da destek kazandı. de Waal ve öğrencileri adalet üzerine de yoğun olarak çalıştı ve bu çalışmalardan kapuçin maymunlarında eşitsizliğe tahammülsüzlükle ilgili internette viral olan bir video da çıktı. Bu alandaki son çalışmalardan birinde, Ültimatom oyunu oynatılan şempanzelerin insan çocukları ve yetişkinleri gibi adil seçeneği tercih ettiği görüldü. Seçilmiş eserleri Popüler bilim kitapları Chimpanzee Politics (1982) Peacemaking Among Primates (1989) Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals (1996) Bonobo: The Forgotten Ape (1997) The Ape and Sushi Master (2001) My Family Album: Thirty Years of Primate Photography (2003) Our Inner Ape: A Leading Primatologist Explains Why We Are Who We Are (2005) / (İçimizdeki Maymun: Biz Neden Biziz, Metis Yayınları) Primates and Philosophers: How Morality Evolved (2006) The Age of Empathy: Nature's Lessons for a Kinder Society (2009) / (Empati Çağı, Akılçelen Kitaplar) The Bonobo and The Atheist: In Search of Humanism Among the Primates (2013) / (Bonobo ve Ateist: Primatlar Arasında İnsanı Aramak, Metis Yayınları) Are We Smart Enough to Know How Smart the Animals Are (2016) / (Hayvanların Ne Kadar Zeki Olduklarını Anlayacak Kadar Zeki miyiz?, Metis Yayınları) Mama's Last Hug: Animal Emotions and What They Tell Us about Ourselves (2019) / (Mama’nın Son Sarılışı - Hayvan ve İnsan Duyguları, Sander Yayınları) Different: What Apes Can Teach Us About Gender (2022) Katkı sağladığı yayınlar Sociobiologie Ter Discussie (1981) Coalitions and Alliances in Humans and Other Animals (1992); Harcourt, A. H., & de Waal, F. B. M. Topics in Primatology (1992); Nishida, T., McGrew, W. C., Marler, P., Pickford, M., & de Waal, F. B. M. Chimpanzee Cultures (1994) ; Wrangham, r. W., McGrew, W. C., de Waal, F. B. M., Heltne, P. Natural Conflict Resolution (2000); Aureli, F., & de Waal, F. B. M. Tree Of Origin: What Primate Behavior Can Tell Us About Human Social Evolution (2001); de Waal, F. B. M. / (Köken Ağacı, Alfa Yayınları) Infant Chimpanzee And Human Child: A Classic 1935 Comparative Study Of Ape Emotions And Intelligence (2002); de Waal, F. B. M. (2002). N. N. Ladygina-Kohts Animal Social Complexity: Intelligence, Culture, and Individualized Societies (2003); de Waal, F. B. M., & Tyack, P. L. Emotions Inside Out: 130 years after Darwin’s “The Expression of the Emotions in Man and Animals.” (2003); Ekman, P., Campos, J. J., Davidson, R. J., & de Waal, F. B. M. The Primate Mind: Built to Connect With Other Minds (2012); de Waal, F. B. M., & Ferrari, P. F. Evolved Morality: The Biology and Philosophy of Human Conscience (2014); de Waal, F. B. M., Churchland, P. S., Pievani, T., & Parmigiani, S. Dergilerdeki makaleler Bonobo Sex and Society. In: Scientific American 1 Mart 1995 Are We in Anthropodenial? In: Discover. Temmuz 1997, S.50–53 The End of Nature Versus Nurture. In: Scientific American vom 1 Aralık 1999, S. 94–99 Joshua M. Plotnik ile: Self-recognition in an Asian elephant. In: PNAS. Band 103, Nr. 45, 2006, S.17053–17057, Bonobos, Left & Right. skeptic.com, 8 Ağustos 2007 Putting the Altruism Back into Altruism: The Evolution of Empathy. ; Annual Review of Psychology., Band 59, 2008, S.279–300, Darwin's last laugh. Essay.; Nature. Band 460, 2009, S. 175, doi:10.1038/460175a Towards a bottom-up perspective on animal and human cognition. ; Trends in Cognitive Sciences. Cilt 14, Nr. 5, 2010, S. 201–207, doi:10.1016/j.tics.2010.03.003 Joshua M. Plotnik ile: Elephants know when they need a helping trunk in a cooperative task.;PNAS. Cilt 108, Nr. 12, 2011, S. 5116–5221, doi:10.1073/pnas.1101765108 Ödüller ve payeler 2017 Pufendorf Madalyası; Lund Üniversitesi Felsefe Bölümü, İsveç 2017 Fahri doktorluk; Radboud Üniversitesi, Nijmegen, Hollanda 2016 Amerikan Antropoloji Kurumu Seçkin Kişi Konferansı 2016 İrlanda Seçkin Misafir Akademisyen Ödülü; Alabama-Birmingham Üniversitesi 2015 Seçkin Primatolog; Amerikan Primatologlar Cemiyeti 2014 Galileo Ödülü; Padova, İtalya 2014 Eugène Dubois Kürsüsü; Maastricht Üniversitesi, Hollanda'daki 2013 Seçkin Profesörlük; Utrect Üniversitesi, Hollanda 2013 E. O. Wilson Biyoçeşitlilik Teknoloji Öncüsü Ödülü 2013 Hollanda Kraliyet Bilimler Cemiyeti (Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen) Dış Üyesi 2013 Fahri doktorluk; Utrecht Üniversitesi, Hollanda 2012 Anatomi kategorisinde Ig-Nobel Ödülü 2012 Grossman Ödülü, Beyin Cerrahları Cemiyeti 2011 Behaviour Dergisi genel yayın müdürlüğü 2011 Fahri doktorluk, Colgate Üniversitesi 2011 Discover Dergisi'nin "Bilimin En Büyük 47 Beyni" listesi 2010 Hollanda Aslanı Şövalyelik Nişanı (Ridder, Orde van de Nederlandse Leeuw) 2010 "Empati Çağı" için Liberales Yılın Kitabı Ödülü (Hollanda/Belçika) 2009 Madalya; Tıp ve Doğa Bilimleri Cemiyeti; Parma, İtalya 2009 C. U. Ariëns Kappers Ödülü, Hollanda 2009 Fahri doktorluk; İnsani Bilimler Üniversitesi, Utrecht, Hollanda 2008 Amerika Bilimler ve Sanatlar Akademisi Üyeliği 2008 Pierre Bayle Oeuvre Ödülü; Rotterdam Sanat Vakfı, Hollanda 2007 Time Dergisi "Günümüzün En Etkili 100 İnsanı" listesi 2005 Amerikan Felsefe Cemiyeti Üyeliği 2005 Arthur W. Staats Ödülü, American Psikoloji Vakfı 2004 Amerikan Ulusal Bilimler Akademisi Üyeliği 2001 Amerikan Psikoloji Kurumu Başkanı Takdiri 1998 Japonya Bilimi Teşvik Cemiyeti (Japan Society for the Promotion of Science) Üyeliği 1996 Charles Howard Candler Kürsüsü, Emory Üniversitesi 1995 Carl Friedrich von Siemens Vakfı Üyeliği; Münih, Almanya 1993 Hollanda Kraliyet Bilimler Akademisi (KNAW) uzak üyeliği 1989 "Peacemaking Among Primates" kitabı için Los Angeles Times kitap ödülü Ayrıca bakınız Nikolaas Tinbergen Toshisada Nishida Desmond Morris Jane Goodall Jan van Hooff Primat bilişi Aldatma Çatışma çözümü Ahlakın evrimi Evrimsel etik İşbirliği Adaletsizlik hoşnutsuzluğu Ültimatom oyunu Kaynakça Bu maddenin yazılmasında Wikipedia'nın İngilizce ve Almanca "Frans de Waal" maddelerinden yararlanılmıştır. Dış bağlantılar Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezi'nde çalışmakta olduğu "LIVINK LINKS" merkezi TED konuşması: Frans de Waal: Hayvanlarda ahlaki davranışlar, Türkçe altyazılı Frans de Waal'in kamusal Facebook sayfası "Din Olmadan Ahlak", Big Think videosu, Youtube "Primatlar bize adalet, güç ve ahlakın kökenlerine dair çok şey öğretebilir", Big Think videosu, Youtube Bilim gazetecisi Lone Frank'in de Waal ile yaptığı, diğer hayvanlarının duygusal kapasitelerinin insanla ilişkili olarak konuşulduğu röportaj, Youtube "Why Are We Here" belgesel serisi için Frans de Waal ile yapılan röportajdan transkriptli bölümler "Age of Empathy" kitabı üzerine Youtube'da kısa bir röportaj Kategori:Yaşayan insanlar Kategori:1948 doğumlular Kategori:Hollandalı biyologlar Kategori:Hollandalı zoologlar Kategori:Hollandalı etologlar Kategori:Hollandalı primatologlar Kategori:Amerikalı biyologlar Kategori:Amerikalı zoologlar Kategori:Amerikalı etologlar Kategori:Amerikalı primatologlar Kategori:Hollanda Aslanı Nişanı şövalyeleri Kategori:Amerikan Felsefe Topluluğu üyeleri Kategori:Ulusal Bilimler Akademisi üyeleri Kategori:Amerikan Bilim ve Sanat Akademisi üyeleri