Gallo-Romen dilleri

[bullvar_katip]

Romen dillerinin Gallo-Romen kolu en dar anlamda Oïl dillerini ve Arpitancayı kapsar.. Fakat diğer tanımlar daha geniştir; Oksitan-Romen, Gallo-İtalik ve Reto-Romen dillerini de çeşitli şekillerde kapsar. Eski Gallo-Romence, MS 842'de Strazburg Yeminlerinin yazıldığı iki dilden biriydi. Sınıflandırma Gallo-Romen grubu şunları içerir: Oïl dilleri; Fransızca, Orleanca, Galloca, Angevince, Tourangeau, Saintongeais, Poitevin, Burgonca, Pikardca, Valonca, Lorence ve Normancayı içerir. Arpitanca (Franko-Provensal); Doğu-Merkez Fransa, Batı İsviçre ve Kuzeybatı İtalya'nın Aosta Vadisi bölgesinde konuşulur. Eskiden Oïl veya Oksitancanın bir lehçesi olarak görülürdü. Tek başına bir dil ya da lehçelerinin birbirleriyle çok az karşılıklı anlaşılabilirlik barındırmasından dolayı ayrı bir dil grubudur. Hem Fransızca hem de Oksitanca ile ortak özellikler barındırır. Genellikle Gallo-Romen'e dahil edilen dil grupları şunlardır: Oksitan-Romen; Katalanca, Oksitanca, Provensal, Gaskonca ve Aragonca gibi dil ve lehçeleri kapsar. Reto-Romen; İsviçre'nin Romanşçasını, Dolomit bölgesinin Ladincesini ve Friuli'nin Furlancasını kapsar. Batı-Romen'in ayrı bir kolu olarak veya Gallo-Romen'in içinde sınıflandırılabilir. Venedikçe ve İtalyancadan etkilenmiş İtalyan varyantları ve Arpitancadan etkilenmiş Romanşça ile birlikte çeşitliliğe sahip bir gruptur. Gallo-İtalik; Piyemontece, Liguryaca, Lombardca, Emilyaca, Romanyolca, İtalkian, Sicilya'daki Gallo-İtalik, Basilicata'daki Gallo-İtalik dilleri ve lehçelerini kapsar. Ethnologue ve Glottolog'a göre Venedikçe de bu grupta yer alır. Gallo-İtalik, Batı-Romen'in ayrı bir kolu olarak veya Gallo-Romen'in içinde sınıflandırılabilir. Liguryaca (ve eğer sayılırsa Venedikçe) Gallo-Romen'de bir istisna olarak son -o sesini korurlar. Bu dillere ek olarak Haiti Kreolü gibi çeşitli Fransızca temelli kreol diller de vardır. Bazı dilbilimcilerin (Pierre Bec, Andreas Schorta, Heinrich Schmid, Geoffrey Hull) görüşlerine göre Reto-Romen ve Gallo-İtalik, "Reto-Cisalpin" veya "Padanya" denilen tek bir dilsel terimde birleşirler. Bu grup, İtalyan özelliklerinin yüzeysel ve ikincil olduğu kabul edilen Venedikçe ve İstriotçayı da içerir. Geleneksel coğrafi genişleme Gallo-Romen dillerinin ne kadar uzağa yayıldığı hangi dillerin gruba dahil edildiğine göre önemli derecede değişir. En dar tanımda dahil edilenler (Oïl dilleri ve Arpitanca) tarihi olarak Fransa'nın kuzey yarısında, Flandre'nin bölümlerinde, Alsas'ta, Loren'in bölümlerinde, Belçika'nın Valon bölgesinde, Manş Adaları'nda, İsviçre'nin bölümlerinde ve Kuzey İtalya'da konuşulmuştur. Bugün tek bir Gallo-Romen dili (Fransızca) bu coğrafi bölgenin çoğunu - Fransa'nın Romen olmayan bölgeleri de dahil - domine etmekte ve denizaşırı olarak da yayılmış durumda. En geniş tanımında bu bölge Güney Fransa'yı, Doğu İspanya'daki Katalonya, Valensiya ve Balear Adaları'nı, Andorra ve Kuzey İtalya'nın daha büyük bir kısmını kapsar. Genel özellikleri Gallo-Romen dilleri, Romen dilleri arasında genellikle en yenilikçi ve en az korumacı olarak görülürler. Kuzey Fransa - Modern Fransızcaya dönüşen Oïl dilinin Orta Çağ'daki bölgesi - merkeziydi. Gallo-Romen'in karakteristik özelikleri çoğunlukla erkenden gelişti, zamanla nehir ve kara yollarından yayılarak en aşırı belirtileriyle Oïl dilinde göründü. Halen daha yazı ve kültürün taşıyıcısı olan Klasik Latinceyi anlamakta neredeyse tamamen yetersiz kalan Romen dili konuşanlarının belli bir bölgede yerel yazı geliştirmeye mecbur kalması, Kuzey Fransa'da en eski yerel Romen yazısını ortaya çıkardı. Gallo-Romen dilleri genellikle /-a/ dışındaki tüm vurgusuz son ünlülerin kaybıyla özdeştirilirler (en önemlileri, son /-o/ ve /-e/'nin kaybıdır). Fakat, son ünlünün kaybı imkansız bir son kümenin (ör. /tr/) oluşmasına yol açtığında kayıp ünlünün yerine yeni bir ünlü türer, genellikle de bu /e/ olur. Çoğunlukla aynı değişiklikler bir ünsüzle kapanmış son hecelerde de olmuştur. Fakat Arpitanca, hece sonu kümesinden sonraki orijinal son ünlüyü genellikle korumuştur, ör. quattuor > quatro (Fransızca quatre). Ayrıca İlkel Eski Fransızcada, Klasik Latincenin üçüncü tekil /t/'si çoğunlukla korunurken son hecedeki /e/'nin kaybı erkenden yaşanmıştı. venit "o gelir" > /ˈvɛːnet/ (Romen ünlü değişiklikleri) > /ˈvjɛnet/ (ikili ünlüleşme) > /ˈvjɛned/ (yumuşama) > /ˈvjɛnd/ (Gallo-Romen son ünlü kaybı) > /ˈvjɛnt/ (son ötümsüzleşme). Başka yerlerde son ünlü kaybı daha sonradan yaşanmıştı veya da korunmamış /t/ daha önceden kaybolmuştu (İtalyanca etkisinden olabilir). Güney Oksitan-Romen dışındaki Gallo-Romen dilleri oldukça yenilikçidir, daha korumacı olan diğer dillerle kıyaslandığında Fransızca ve bazı Gallo-İtalik diller en aşırı sesbilimsel değişiklikler için birbirleriyle yarışır. Örneğin; hepsi /sɛ̃/ diye okunan Fransızca sain, saint, sein, ceint, seing "sağlıklı, kutsal, göğüs, o süsler, imza" (Latince sānum, sanctum, sinum, cingit, signum). Fakat diğer yönlerden Gallo-Romen dilleri korumacıdır. Dillerin çoğunun eski aşamaları; yalın (nominatif) ve çekim (oblik) durumundan oluşan iki durumlu sistemi, tamamen işaretli isimleri, sıfat ve belirleyicileri korumalarıyla ünlüdür. Bu özellikler neredeyse doğrudan Latincenin yalın ve belirtme durumundan ve korunan bir dizi farklı çekimli sınıf ve düzensiz biçimden miras alınmıştır. Normal düzene karşın, Oïl merkezine yakın olan diller durum sistemini en iyi şekilde korurken uzak diller (zamirler dışında durum sistemini önceden kaybetmiş dillere yakın olanlar) erkenden kaybetmişti. Örneğin, durum sistemi Eski Oksitancada 13. yüzyıla kadar korunurken Eski Katalancada çoktan kaybolmuştu, iki dil arasında çok fazla fark olmamasına rağmen. Oksitan grubu; birçok dilek/isteme kipinin ve geçmiş zaman fiillerinin sonlarına yenilikçi bir /g/ getirmesi ve sıradışı bir [ð] (Latince ünlülerarası -d-) sesinin gelişimi ile bilinir, ki bu ses bazı çeşitliliklerde ünlülerarası öndamaksallaşmış -c- ve -ty- 'den gelen [dz] ile kaynaşmıştır. Aşağıdaki tablolar Fransızcanın geçirmiş olduğu geniş sesbilimsel değişklikleri gösteren iki örneği göstermektedir (yeniden oluşturulmuş Batı Romence biçimlerinden bile daha korumacı olan İtalyanca saputo ve vita ile kıyaslayın). Aşağıdakiler Gallo-Romen dillerinin öne çıkan özellikleridir: /a/ dışındaki tüm son ünlülerin erkenden kaybı belirleyici bir özelliktir. Oïl dilinde ve birçok Gallo-İtalik dilinde son ünlülerin daralması, dişil /a/ ve türemiş /e/ seslerinin daha sonradan düşecek olan /ə/ sesine dönüşümü. Bir başka belirleyici özellik olan kelime içindeki vurgusuz ünlülerin erkenden daralması. Bu ve son ünlü daralması, kelimeleri ve sözdizimi büyük oranda ortak olan Kuzey ve Merkez İtalyan lehçeleri arasındaki fonemik farkların en aşırı olanlarıdır. Son ünlülerin kaybı vurgulu açık hecelerle birlikte gelen uzun ünlüleri sesbirimleştirdi. Sesbirimsel uzun ünlüler birçok Kuzey İtalyan lehçesinde doğrudan korunmakta. Diğer yerlerde sesbirimsel uzunluk kayboldu, uzun ünlülerin çoğu ikili ünlü haline gelerek orijinal ayrımın korunmasını sağladı. Yedi uzun ünlüden en az beşini ikili ünlüleştirerek - sadece yüksek ünlüler korunmuştu- Oïl dilleri kolu yenilikte başı çekmekteydi. Katalanca hariç bütün kollarda ön yuvarlak ünlü bulunmakta. /u/ genellikle /y/'ye önleşirken (/o/'nun /u/'ya dönüşümüyle birlikte) uzun /oː/ veya /ɔː/ da çoğunlukla ön-orta yuvarlak ünlülere /ø ~ œ/ dönüşür. Aşırı (tekrarlanan) yumuşama birçok dilde görülür, özellikle de Oïl ve Gallo-İtalik dillerde. Fransızca örnekler: ˈvītam > vie /vi/ "yaşam"; *saˈpūtum > su /sy/ "bilinen, bil- perfekti"; benzer şekilde *vidūtum > vu /vy/ "görülen, gör- perfekti"; *potūtum > pu /py/ "-ebilmek perfekti"; *habūtum > eu /y/ "sahip ol- perfekti". Lombarca örnekler: *"căsa" > "cà" /ka/ "ev". Normanca ve Pikardca hariç birçok Oïl dilinde, İsviçre Reto-Romen dillerinde ve Oksitancanın çoğu kuzey lehçesinde /a/'dan önce /k/ ve /g/ seslerinin ikinci kez öndamaksallaşması söz konusudur. Bu olay ilk Romen öndamaksallaşmasından farklı sonuçlar doğurur: centum "yüz" > cent /sɑ̃/, cantum "şarkı" > chant /ʃɑ̃/. Diğer tüm Romen dilleri kişi zamirlerini düşürürken Oksitan-Romen dışındaki çoğu Gallo-Romen dilinde kişi zamiri zorunluluğu vardır. Bu geç gelişme ilerleyen fonetik erozyondan kaynaklanır: Orta Fransızcadaki ikinci son ünsüz kaybının sözlü kelime biçimlerinin çakışmasına (ör. aime/aimes/aiment; viens/vient) sebep olmasına kadar Eski Fransızca hala kişi zamiri kullanılmayan bir dildi. Gallo-İtalik dillerin diğer İtalyan dilleriyle bazı ortak özellikleri vardır: Son /s/'nin kaybıyla öncesindeki ünlünün yükselmesi (daha doğrusu, /s/'nin daha yüksek bir tekli ünlüye dönüşen /j/ sesine dönüşümü "yer yitimi"): /-as/ > /-e/, /-es/ > /-i/, bu yüzden Standard İtalyancada çoğul cani 'nin MS 1. yüzyılda /ɛː/ olan -ae'den gelemeyecğini gösteriyor ki eğer öyle olsaydı kesinlikle öndamaksallaşmayı tetiklerdi. Erkek çoğullarda belirtmedeki -os yerine yalındaki -i'nin kullanımı Leksikal kıyaslama Kaynakça Dış bağlantılar Buckley, Eugene (2009). "Phonetics and phonology in Gallo-Romance palatalisation". In: Transactions of the Philological Society, 107, pp. 31-65. Jensen, Frede. Old French and Comparative Gallo-Romance Syntax. Berlin, New York: Max Niemeyer Verlag, 2012 [1990]. Klingebiel, Kathryn. "A Century of Research in Franco-Provençal and Poitevin: Eastern Vs. Western Gallo-Romance". In: Historiographia Linguistica, Volume 12, Issue 3, Jan 1985, pp. 389-407. ISSN 0302-5160. DOI: Oliviéri, Michèle, and Patrick Sauzet. "Southern Gallo-Romance (Occitan)". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. . doi: 10.1093/acprofso/9780199677108.003.0019. Smith, John Charles. "French and northern Gallo-Romance". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. . doi: 10.1093/acprofso/9780199677108.003.0018. Kategori:Gallo-Romen dilleri