Hititçe

[bullvar_katip]

[[Dosya:Anatolian Languages in 2nd millennium BC.jpg|küçükresim|250px|M.Ö. 2000 yılında Anadolu'da konuşulan diller. Sarı renkle Hitit dilinin merkez bölgesi; mavi renkte ölü dil olan Luvi dilinin Anadolu Kolu; kırmızı renkli Palaiko adı verilen Hitit İmparatorluğu’na bağlı olan ve onun kuzeye doğru uzantısı durumunda bulunan bölgede ise M.Ö. 1500 yılına kadar konuşulan ve daha sonra Kafkasya’dan gelen göçler neticesinde ölü dil durumuna düşen Palaik dili gösterilmektedir.]]Hititçe veya Hitit dili (Hititçe: ; nešili veya nešaumnili), Tunç Çağı'nda Anadolu'da yaşamış Hititlerin veya dillerinde kendilerine verdikleri isimleri ile Neşalıların konuşmuş olduğu, Hint-Avrupa dillerinin Anadolu alt grubuna ait bir ölü dil. Dil, diğer Anadolu dilleri olan Luvice ve Palaca ile yakından ilişkilidir. Tarihte belgelenmiş en eski Hint-Avrupa dilidir. Dilin tarihi, Asur Akadcasında yer alan alıntı sözcük ve özel isimler baz alınarak M.Ö. 20. yüzyıla kadar dayandırılabilir, ancak Hititçe yazılmış Anitta metinleri gibi ilk kaynakların tarihte ortaya çıkması M.Ö. 16. yüzyılda gerçekleşmiştir. Dil, Geç Tunç Çağı'nda yerini Luviceye bırakmaya başlamıştır. 13. yüzyılda ise Luvice, Hititlerin başkenti Hattuşaş'da dominant dil haline gelmiştir. Bronz Çağı Çöküşü sonrasında Hititçe ölü bir dil hâline gelse de Luvice, Geç Hitit Devletleri'nde varlığını bir süre daha sürdürmüştür. Dil, Çek bilim insanı Bedřich Hrozný'nin çalışmaları sonunda çözümlenmiş, kendisi 1917'de ilk Hitit gramerini yayınlamıştır. Dilin çözülmesi 1902 yılında Jørgen Alexander Knudtzon Mısır-Hitit hükümdarları arasındaki mektupları inceleyerek ve dilin morfolojik yapısını dikkate alarak Hititçenin Hint-Avrupa dili olabileceğini öne sürdü. Bu teori Hint-Avrupa dillerinin morfolojik özelliklerinin alakasız başka dillerde de var olmasından ötürü geniş ölçüde kabul görmedi. Hugo Winckler, Boğazköy'de Akad çivi yazısıyla bilinmeyen bir dil ile yazılmış tabletler keşfetti. Bedřich Hrozný'nin bu tabletleri incelemesi ile dilin bir Hint-Avrupa dili olduğu kesinlik kazandı. Hrzony, bu çıkarımını Hint-Avrupa dillerinde yaygın olan, çekimlenen adlarda seslilerinin (ablaut, İngilizcedeki sing, sang, sung örneği gibi) ve sessizlerin (r/n) değişmesi gibi özelliklere dayandırarak yaptı. Örneğin "su" anlamına gelen tekil nominatif watar kelimesi, "suyun" anlamına gelen tekil genitif wedenas olarak çekimlenmekteydi. Hrozny, bu özelliklerin başka bir Hint-Avrupa dilinden alıntılanamayacağını öne sürmüştür. küçükresim|Hrozny'nin ilk çözdüğü Hititçe cümle Hrozny'nin ilk çözdüğü ve tercüme ettiği cümlenin "“Nu NINDA-an ezzateni watar-ma ekuteni” söz öbeği olduğu rapor edilmiştir. Hrozny, Babillerde kullanılan ve ekmek anlamına gelen NINDA ideogramını tanımış, ezza kelimesinin yemek yemek manasına gelebileceğini ve diğer Hint-Avrupa dillerinde yemek yemek anlamındaki Grekçe edein, Latince edere ve Almanca essen gibi kelimelerle eş asıllı olabileceğini düşünmüştür. Hozny bu benzerlikten yola çıkarak nu kelimesinin şimdi, watar kelimesinin su olduğunu, ekutteni sözcüğünün ise kelimenin başında yer alan eku- kelimesinin Latince aqua ile benzerliğini gözlemleyerek "su içmek" anlamına gelebileceğini öne sürmüştür ve cümleyi "Şimdi ekmek yiyecek ve su içeceksin." olarak çevirmiştir. Yazı sistemi Dil, Akadca'dan alındığı düşünülen Hitit çivi yazısı kullanılarak yazılmıştır, ancak bunun yanında farklı yazılar da kullanımdaydı. Resmî diplomatik yazışmaları ve saray arşivleri Âsur (Akad) çivi yazısıyla yazılırken kayalardaki kabartmalar ve yazıtlar için Anadolu hiyeroglifleri de denilen yazı sistemi kullanılırdı. Günümüzde, bu harflerle yazılan dilin Hititçe yerine dil ile akraba bir Luvice lehçesi olduğu bilinmektedir. Hititçe kelime örnekleri Hitit Dilinin Gramer Özellikleri Adlar Hititçe adlarda iki cins tesbit edilmiştir. 1-Müşterek Cins (Eril ve Dişil) 2-Cinssiz. Hititçe ad çekiminde bu iki cins arasındaki fark sadece Yalın ve Belirtme hallerinde görülür. Hangi ismin Müşterek Cins hangisinin Cinssiz olduğunu hatırda tutmak için ismin Yalın hal çekimini bilmek yeterlidir. Hititçe adların sekiz hali vardır: 1-Yalın Hali 2-Hitap Hali 3-Belirtme Hali 4-İlgi Hali 5-Yönelme Hali 6-Bulunma Hali 7-Çıkma Hali 8-Alet Hali Şimdi bu hallere örneklerle değinelim: 1-Yalın hali Türkçe'mizde adın eksiz halidir. Yani Türkçe'de kelimenin sözlükte bulunan şekli yalın haldedir. Oysa Hititçe'de Yalın hali dediğimiz zaman yabancı terminolojideki Nominativusa bulunan karşılık olan Yalın Hali terimi biraz eksik kalıyor. Çünkü Türkçe'de yalından kasıt bu halin Türkçe'de eksiz olarak bulunması, yani kelimenin en sade, katkısız biçimi olmasındandır. Oysa Hititçe'de bu halde bulunan müşterek cinste kelimeler teklik halinde -š , çokluk halinde ise -eš ,-uš ,-aš eklerini almış haldedir. Ancak cinssiz kelimeler çoğu zaman bu halde eksiz bulunmakla birlikte, teklik halinde -n , çokluk halinde -a ve -i ekleri de görülür. Örnekler: anna- "anne-" annaš "anne" (müşterek cins teklik ve yalın hali); išhiul- "suç-, günah-; problem-" išhiul "suç, günah; problem" (cinssiz teklik ve yalın hali); peda- "yer-" pedan "yer" (cinssiz teklik ve yalın hali) 2-Hitap Hali Türkçe'de bu durum için özel bir çekim yoktur. Onun için Hititçe bu halde bulunan kelimenin önüne bir "ey" edatı getirmek yada yazıda sadece bir "!" işareti ile çeviride yazılmak suretiyle belirtilebilir. Mesela išha- "bey-" išha "ey bey!, bey!". Hititçe hitap hali eksizdir ya da bazen -e eki ile bulunur. 3-Belirtme Hali Türkçe'mizde -ı, -i, -u, -ü, -yı, yi, -yu, -yü tamlamadan sonra -nı, -ni, -nu, -nü şekillerinde görülür. Cümle analizi yapmakta acemi olanlar -ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü (tamlama ya da üçüncü şahıs iyelik eki) ile belirtme hali ekini karıştırabilirler. Hititçe'de Belirtme Hali eki müşterek cins için -n iken, cinssiz kelimede yalın hali ile belirtme hali aynıdır. Örnekler : halki- "tahıl" halkin "tahılı" (Müşterek Cins Teklik ve Belirtme Hali) peda- "yer" pedan "yeri" (Cinssiz teklik ve belirtme hali) Not: Cinssiz kelimeler analiz edilirken iki halde de adın biçimi aynı olduğundan hep yalın-belirtme hali denir. 4-İlgi Hali: Türkçe'mizde -ın, -in, -un, -ün, -nın, -nin, -nun, -nün şekillerinde görülür. Hititçe İlgi Hali eki teklik ve çokluk hali için hem müşterek cinste hem de cinssizde -aš olarak görülür. Fakat dilin eski evresinde çokluk halinde -an eki görülür. Örnekler: išpanduzzi- "şarap kabı" išpanduzziịaš "şarap kabının" (Teklik ve İlgi Hali) heuš "yağmur" heụaš "yağmurun" (Teklik ve İlgi Hali) 5-Yönelme Hali: Türkçe'mizde -a, -e, -ya, ye tamlamadan sonra -na, -ne şekillerinde görülür. Hititçe'nin eski evresinde Teklik Halinde -a eki Yönelme Hali eki iken yeni evresinde Bulunma Hali eki -i her iki hali de karşılar olmuştur. Çokluk Halinde ise Yönelme ve Bulunma durumu eki -aš olarak görülür. Örnekler: aruna- "deniz" aruna "denize" (Eski Yönelme Hali) aruni "denize, denizde" (Teklik ve Yönelme-Bulunma Hali) 6-Bulunma Hali: Türkçe'mizde -da, -de, -ta, -te tamlamadan sonra -nda, -nde şekillerinde görülür. Hititçe Bulunma Hali eki Teklik Halinde -i Çokluk Halinde -aš olarak görülür. Analiz yaparken her zaman Yönelme-Bulunma Hali denir. 7-Çıkma Hali: Türkçe'mizde -dan, -den, -tan, -ten tamlamadan sonra -ndan, -nden şekillerinde görülür. Hititçe Çıkma Hali eki Teklik ve Çokluk Hallerinde -az(a) olarak görülür. Örnekler: zahhaiš "savaş" zahhiịaz(a) "savaştan" 8-Alet Hali: Türkçe'mizde ile edatıyla karşılayabileceğimiz yapı Hititçe Teklik ve Çokluk Hallerinde -it Hal eki ile görülür. Örnekler: haštai- "kemik" haštit "kemik ile". Fiiller Hititçe fiillerin Şimdiki Zaman Teklik Hali 1. Şahsın ekine göre mi-çekimi ve hi-çekimi olarak belirlenen iki çekimi ayırt edilir . İki fiil çatısı vardır: Etken ve Orta-Edilgen. Bunlardan ikincisi Yunanca veya Hint-İran Orta Çatısı tarzında Edilgen olarak ve özellikle sık sık Deponent olarak bulunur. (Fiilde Orta-Edilgen çekim Etken anlamla bağlanır) Fiilde Zaman ve Kip çok basit yapılıdır: Basit Zaman bakımından yalnız Şimdiki Zaman (Gelecek Zamanı da kapsar) ve bir Geçmiş Zaman, Kip bakımından da Haber Kipi yanında yalnız bir Emir Kipi mevcuttur. Yardımcı Fiillerle yapılabilen Birleşik Zaman ise seyrek kullanılan bir kaç eski Zamanda oluşturulur. Ayrıca fiilin yalnız Teklik ve Çokluk hali vardır, İkil hali yoktur. Fiilimsilerin şimdilik Mastar I, Mastar II, Supinum ve İsim-Fiil tabirleri kullanılan birkaç şekli, ilaveten Geçişli Fiillerde Edilgen, Geçişsiz Fiillerde Etken anlamı olan bir Ortaç şekli vardır. Ayrıca bkz. Galeri Kaynakça Diğer 1. Editör: İlker KOÇ, Hititler, ODTÜ Yayıncılık,Ekim 2006, sayfa 18-19 2. Editörler: Hans GÜTERBOCK, Harry HOFFNER, Theo van den HOUT, The Hittite Dictionary Dış bağlantılar Anatolianscripts.com - Luvi Hiyeroglifi Kategori:Antik diller Kategori:Anadolu dilleri Kategori:Asya kökenli ölü diller Kategori:Hint-Avrupa dil ailesi Kategorioğal diller