İdil Bulgarcası

bullvar_katip · 28 Mayıs 2024

İdil Bulgarcası, Volga Bulgarcası veya İdil Bulgar Türkçesi, Türk dilinin eski dönemlerinde İdil sahasında konuşulmuş, Çuvaşçaya yakınlığı ile bilinen, Türk dilinin Oğur grubunun tarihî yazılı dillerinden biridir. Tümü Moğol istilasından sonraki dönemde (1281-1361) yazılmış, Tataristan başta olmak üzere, Tataristan'da, Başkurdistan'da, Udmurtya'da ve Çuvaşistan'da Tataristan yakınlarında bulunmuş, 13. ve 14. yüzyıldan kalma Arap harfli 88'inin tarihi belli toplam 139 mezar kitabesindeki sınırlı dil malzemesiyle İdil Bulgarcası bir dereceye kadar bilinmektedir. Günümüzde bu dile en yakın dil Çuvaşçadır. Çuvaşlar İdil Bulgarlarının torunudur. 14. yüzyıldan sonra Kıpçak Türkçesi bölgede İdil Bulgarcasının yerini almıştır. Almuş Han ile Müslümanlığı kabul eden Bulgarlar, özellikle de Moğol istilasından ve Altınordu hakimiyetinden sonra, Tatarlardan etkilenmiş, Tatarca adlar almaya başlamıştır. Nitekim kimi İdil Bulgarcasında yazılmış mezar kitabelerinde geçen adlar Bulgarca değildir. Bazı kitabelerin yarısının Şaz Türkçesinde, yani yalnızca yarısının İdil Bulgarcasında, yazıldığı görülür. Müslüman Bulgarlar Tatarlaşmıştır. Günümüzde dahi müslüman Çuvaşların kendilerini Tatar olarak adlandırdığı ve Tatarca konuştuğu görülmektedir. İdil Bulgar Devleti içerisinde bulunan Doğu Türkçesi etnik grupların ve Fin-Ugor halklarının dili ile İdil Bulgarcası karıştırılmamalıdır. Zira, İdil Bulgar Devleti çokulusludur. İdil Bulgarcası bölgede Lir Türkçesiyle yazılmış müslüman kitabelerin dilini kapsar. Bölgede bulunan diğer kitabeler Harezm Türkçesinin özelliklerini taşır. İdil Bulgarcasının yazılı kayıtlarının 14. yüzyıldan sonra kaybolması o dönemde gerçekleşen ve Altın Orda devletini de vuran veba salgınıyla ilişkilendirilmiştir. Söz varlığı İdil Bulgarcası yazılı kaynakları sınırlıdır ve eldeki kaynaklara göre denilebilir ki, söz varlığı Oğurca kelimelerden oluşur fakat Şazca, Arapça ve Farsça alıntılar da içerir. Kıpçak etkisi görülür. Çuvaşça gün adları İdil Bulgarcası gün adlarının mirasçısı niteliğindedir. İdil Bulgar kitabelerinde geçen gün adları: İdil Bulgarcası اَرنى كوَان (erni kön), Çuvaşça эрнекун (ernekun), Türkçe Cuma; İdil Bulgarcası كجی ارن كون (kiçii erne kön) (Erdal aslında كجن (kiçin) ile yazıldığını iddia eder), Çuvaşça кĕçнерникун (kíçnernikun), Türkçe Perşembe; İdil Bulgarcası خان كوان (han kön), Çuvaşça юнкун (yunkun), Türkçe Çarşamba (birebir çevirileri sırasıyla; haftagün, küçükhaftagün ve kangün şeklinde). İdil Bulgar yazıtlarından birkaç yüzyıl önce Kaşgarlı Mahmut, İdil Bulgarcasıyla ilgili birtakım bilgiler vermiştir. Divan-ı Lügat-it Türk'te kaydedilen Bulgarca kelimelerin İdil sahası Türk dilleriyle karşılaştırması şu şekildedir: Kıpçakça ve İdil Bulgarcası kuşkusuz ilişki içerisindedir. Bu nedenle Divan'da Bulgarca olduğu hâlde bazı sözler Kıpçakça olarak kaydedilmiştir. Bu kelimelerin karşılaştırması şu şekildedir: Ses bilgisi İdil Bulgarcası yazılmış kitabelerde uzun ünlülere rastlanır. Bugün Çuvaş dilinde de izlerini görmek mümkündür: Çuvaşça кӑвак ( Eski Türkçe söz içi ve sonu g sesleri daima و (w) sesine dönüşmüştür. Söz sonunda önce gelen ünlüyü dudaksıllaştırır. Söz içi ve sonu d sesleri ر (r) sesine dönüşmüştür. Eski Türkçe z sesi de daima ر (r)'dir. ş sesi sözün kökenine göre ج (ç) ve ل (l)'dir. Kaşgarlı Mahmut 11. yüzyılda Türklerce ذ (dh) olarak okunan sesin Bulgarların da dahil olduğu bir takım boylarca ز (z) olarak okunduğunu kaydetmiştir. 14. Yüzyılda Endülüslü Ebu Hayyam ise Türklerin çoğunda ذ (dh) sesinin olmadığını, Bulgarlarda bu sesin olduğunu kaydetmiştir. İdil Bulgar kitabelerinde bu ses ر (r) ile yazılmıştır. Kaşgarlı Mahmut'un kaydettiği İdil Bulgarcası bir ses özelliği olan -d- > -z- bir r-Türkçesi değil, z-Türkçesi özelliği taşır. Bazı dil bilimciler bu dil olayının yanlış başlıkta kaydedildiğini ve aslında Kıpçak Türkçesi olduğunu söylerken, bazıları bunun Şaz Türkçesine adapte olmuş Bulgarların dili olduğunu söyler. Ayriyeten DLT'nin Besim Atalay tarafından yapılan çevirisinde "bazıları" ibaresi yer almazken, aynı sayfanın Dankoff-Kelly ve Ramazan Şeşen tarafından yapılan çevirilerinde bu boyların sadece bir kısmının kastedildiğine ithafen, Dankoff'ta, "some of", ve, Şeşen'de, "bir kısmı" ibareleri kullanılmıştır. Arapça nüshada 33. sayfada Kıpçakla başlayan dört boyu sıralamadan önce "... بعضا من" ibaresi geçmektedir ki bazısı demektir. Dil bilgisi Ayrıca dilbilimci Marcel Erdal, daha önce deşifre edilememiş bir kitabede geçen ...wl xlr km krsh wxr ftxn swrt wl... şeklinde harekesiz yazılmış metni, ...kem körseh waxır Fatihan suwrete... diye okuyarak, waxı- sözünü "okumak" diye çevirmiş, geniş zaman kipini -r olarak vermiştir. Ayrıca "rahmet o mümine kim bir Fatiha, üç İhlas okusa" diye yazılmış aynı döneme ait Kıpçakça metnin de var olduğunu dile getirerek iddiasını güçlendirir. Alfabe Arap alfabesini harekelerle kullanmışlardır. İdil Bulgar kitabelerinde iki durumda ünlü uyumunun varlığı gözlenir. Yazıtlarda خ ve ك ile ت ve ط harfleri ünlü uyumuna göre yerini almaktadır. ت ve ط harfleri için bu kural nadiren de olsa bozulabilir. Ayrıca Arapça sözcükler birebir Arapça hâlleriyle kaleme alındığı için böyle bir ayrım yoktur. Yine kitabelerde ayırt edici olsun diye bazen üstü noktasız harfleri noktalısından ayırmak için, noktasız harflerin altına nokta koyulmuştur. Örneğin س ve ش harfleri birbirinden farklı seslere sahip iki harftir. س harfi ش harfi ile karıştırılmasın diye, س harfi ڛ olarak yazılmıştır. Bu yöntem ر-ز , ط-ظ , ع-غ harfleri için de geçerlidir. Arapça sözcüklerde de bu şekilde kullanılabilmiştir. Alfabe tablosu aşağıda verilmiştir: Tartışma Mirasçıları hakkında karşıt görüşler İdil Bulgar kitabeleri üzerinde çalışmış ve bazılarını ilk kez yayımlamış Tatar araştırmacı Hakimcanov, İdil Bulgarlarının torununun Çuvaşlar olduğunu kesin bir dille reddeder. Ona göre arkeolojik ve tarihi veriler İdil Bulgarlarının mirasçısı olmadıklarını gösterir. Örneğin; İdil Bulgarları müslümandır, Çuvaşlar değildir; İdil Bulgarları gümüş yakarak ticarette ustalaşmıştır, Çuvaşlarda bu yoktur; İdil Bulgarları taş oymacılığı ile nam saldı, Çuvaşların böyle bir özelliği yoktur; İdil Bulgarlarının süslemeleri sebze ve tarladır, Çuvaşlarınki ormandır. Hakimcanov'a göre yazıtlarda kullanılan dil ölü bir dildir. Yani İdil Bulgarcası ölmüştür, Bulgarlar mezar taşlarına atalarının dilini bitimiştir. Fakat yazıtlardaki sözlerin tek tip olmamasından, çeşitli sözlerin birçok varyantı olduğundan (sıklıkla čiyeti "yedi" fakat čiyeči, čeči, četi, vs. de; sıklıkla eti "idi" fakat eči de; erne, irne ve erni "hafta"), diğer araştırmacılar tarafından yazıldığı dönemde yaşayan bir dil olarak kabul edilir. Çuvaş asıllı araştırmacı V. Dimitriyev'e göre ise Çuvaşlar İdil Bulgarlarından kalan bütün gelenekleri devam ettirmektedir. Evlerinin nehir kenarına yapılması ve şekli, giysi ve araç-gereçler isimleriyle birlikte Bulgarlarınkiyle tamamen aynıdır. Tatarlar ve Başkırtlar bunları Bulgarlardan aldığından bu miraslar onlarda da mevcuttur. Ayrıca bakınız Tuna Bulgarcası Kaynakça Kategori:Türk dili tarihi Kategori:Asya kökenli ölü diller Kategori:Avrupa kökenli ölü diller Kategori:Orta Çağ dilleri

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

İdil Bulgarcası

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi