Irk Bitig

[bullvar_katip]

Irk Bitig (Orhun alfabesi ile ??? ?????‎‎), 9. veya 10. yüzyıla ait çift dilli bir el yazmasıdır. Yazmanın büyük çoğunluğu Orhun alfabesi ile Eski Türkçe yazılmış olup kehanet ve falcılık hakkındadır, ancak girişinde ve sonunda Çince Budist metinler ihtiva etmektedir. Macar-İngiliz arkeolog Aurel Stein tarafından 1907'de günümüzde Çin'in Dunhuang şehri civarında yer alan Bin Buda Mağaraları'nda keşfedilmiştir. Aurel Stein tarafından Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen'ı yollanarak Thomsen tarafından incelenmiştir. Günümüzde British Library'nin kataloğunda (Or.8212/161 ) bulunmaktadır. El yazması, iyi korunmuş olması ve bilinen tek tam Eski Türkçe el yazması olmasından ötürü Türk tarihi açısından önemli kabul edilmektedir. Türkolog Marcel Erdal yazmanın "Türk kültürüne doğrudan tanıklık eden birinci binyılda üretilmiş en önemli eser" olduğunu belirtmiştir. Bulunan diğer yazmalar ise Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek'tir. Etimoloji Irk sözcüğü kehanet, fal ya da tahmin gibi anlamlara gelir. Bitig sözcüğü ise kitap anlamındadır. Irk Bitig, günümüz diline fal kitabı ya da kehanet kitabı olarak çevrilebilir. Kitabın adı 101. sayfada açıkça Irk Bitig olarak kaydedilmiştir. Fiziksel özellikleri Yazma, modern bir pasaport ebatlarında küçük bir kitap hâlindedir. Sarı renkli, kuvvetli, kalın ve iyi bir Çin kâğıdı üzerine yazılmıştır. Sayfalarının uzunluğu 13.1cm, genişliği 8.1cm'dir. Orijinal boyutunun 13,6cm olduğu ancak British Museum'de araştırmacılar tarafından eğimli köşelerinin kırpılması dolayısıyla bu boyuta geldiği öne sürülmektedir. Ciltli olmayan yazma bir kağıdın ikiye katlanması suretiyle (bifolium) oluşturulan tabakalarının her birinin birbirine dikilmesi yerine tutkal ile yapıştırılmıştır. Bu tutkal sağlamlığı nedeniyle aradan uzun bir zaman geçmiş olmasına rağmen hâlâ gevşememiştir. Bu tarzda el yazması üretimi Dunhuang'da bulunmuş Çin el yazmalarında da gözlemlenmiştir. Çok fazla okunduğu için sayfa köşeleri ve dış yaprakları oldukça yıpranmış ve kırışmıştır. Kâğıdın çok kaliteli bir cinsten olması, kitabın son zamanlara kadar muhafaza edilebilmesini sağlamıştır. Yazma toplam 29 bifoliadan, dolayısıyla da katlanmış 58 folia ve 116 sayfadan oluşmaktadır. İçerik Eski Türkçe metin El yazmasının 104 sayfasını (5b–57a) kapsayan büyük çoğunluğu, Eski Türkçe metinlerden oluşmaktadır. Eski Türkçe eser sağdan sola yazılmış ve kelimeler için siyah mürekkep kullanılmıştır. Kelimelerin bittiğini belirten daireler için kırmızı mürekkep kullanılarak bu dairelerin içerisine iki adet siyah çizgi çekilmiştir. Eski Türkçe metinde sayfa kenarları, tutkalın sürüldüğü yerlere eser birleştirilirken yardımcı olması açısından konulduğu düşünülen Çin rakamlarını içermektedir. Eserin sonundaki not vasıtasıyla Maniheist Taygüntan Tapınağı'nda (Çince: 大雲堂; pinyin: Dàyúntáng) yazıldığı belirtilmektedir. Yazarın ismi belirsizdir, ancak eser abisi olan Sangun İtaçuk'a armağan edilmiştir. Eserde 65 adet farklı fal yer almaktadır. Fallar arasında çok büyük bir bağlantı olmamakla birlikte hayvanlar, hava olayları ve tarım ile ilgili konular bazı ortak motifleri oluşturmaktadır. İyi olarak yorumlanan falların sayısı kötü olanlara göre yaklaşık iki kat daha fazladır. İlk keşfedildiği dönemde araştırmacılar eseri Çin kehanet kitabı Yi Jing ile karşılaştırmaya çalışmış, ancak ortada bir bağlantı bulamamışlardır. Yazma ayrıca bazı Tibet el yazmaları ile fizikî açılardan benzerlikler göstermektedir. İlk inceleyen Thompsen eserin yerli Türk üretimi olması gerektiği sonucuna ulaşmıştır. İçerik açısında Türk kültürüne özel öğeler taşıması nedeniyle genellikle çeviri bir eser olmak yerine orijinal bir Türk eseri olduğu görüşü kabul edilir. Tekin'e göre metinde yer alan tipik transkripsiyon hatalarından ötürü metin aslen Orhun alfabesi ile yazılmak yerine büyük olasılıkla Eski Uygur yazısından çevrilmiş daha eski bir eserin kopyasıdır. Marcel Erdal'a göre orijinal Eski Uygur metin, dilsel özellikler incelendiğinde 8. veya 9. yüzyılda yazılmış olmalıdır. Kitabın Eski Türkçe kısmının sonunda, yazan kişi tarafından kısa bir not düşülmüştür. Metnin okunuşu şu biçimdedir: "Amtı amrak oglanım, ança bilingler: Bu ırk bitig edgü ol. Ançıp alku kentü ülügi erklig ol. Pars yıl ekinti ay bis yigirmike,Taygüntan Manıstıntakı kiçig ditar(?) Burua Guru esid, içimiz isig Sangun İteçuk üçün bitidim." Metnin Metnin modern Türkçesi aşağıdaki gibidir.Şimdi sevgili oğullarım(evlatlarım, çocuklarım) , şöyle biliniz: Bu ırk bitiği iyidir. Böylece, herkes kendi kaderinin efendisidir. Genç bir öğrenci olan ben; bu kitabı, pars yılının ikinci ayının on beşinci gününde, Taygün-tan tapınağında, öğretmen Burua’yı dinleyerek yazdım. Sevgili abimiz Sangun İtaçuk için yazdım (armağan olsun)."Pars yılının ikinci ayının on beşinci günü" ifadesi kitabın yazım yılı hakkında çeşitli akademisyenlerin teoriler üretmesine neden olmuştur. Mağara 11. yüzyılda kapatıldığı için bu tarihten önce yazılmış olduğu fikir birliği ile kabul görmektedir. 930 ve 942 yılları tarihleme olarak öne sürülmüştür, ancak Tekin ve Clauson yazmanın 9. yüzyılda (810, 822, 834, 846, 858, 870, 882 veya 894) yazıldığını öne sürmektedir. Örnek [1] OO - OO - OO = "Tensi men. Yarın keçe altun örgin üze olurupan mengilüyer men. Ança bilingler. Edgü ol." [1] OO - OO - OO = "Tensi ben. Gündüz gece altın taht üzerine oturup mutluyum ben. Böyle biliniz. İyidir o." [2] OOOO - OOOO - OOOO = "Ala atlıg yol tengri men. Yarın keçe eşür men. Utru eki yalıg kişi oglın sokuşmiş, kişi korkmiş. 'Korkma' timiş. 'Kut birgey men' timiş. Ança bilingler. Edgü ol." [2] OOOO - OOOO - OOOO = "Alaca atlı yol tanrısı ben. Gündüz gece koştururum (atımla) ben. Güleryüzlü iki insanoğluna denk gelmiş, insanoğulları korkmuş. 'Korkma' demiş. 'Kut vereceğim ben' demiş. Böyle biliniz. İyidir o." [3] OOO - OOO - OOO = "Altun kanatlıg talım kara kuş men. Tanım tüsi takı tükemezken taluyda yatıpan tapladukumin tutar men, sebdükimin yiyür men. Antag küçlüg men. Ança bilingler. Edgü ol." [3] OOO - OOO - OOO = "Altın kanatlı yırtıcı kartalım ben. Tenimin tüyleri büyümemişken, denizde yatarak dilediğimi tutarım ben, sevdiğimi yerim ben. Ondan güçlüyüm ben. Böyle biliniz. İyidir o." [4] O - O - O = "Ürüng esri togan kuş men. Çıntan ıgaç üze olurupan mengileyür men. Ança bilingler. Edgü ol." [4] O - O - O = "Ak benekli doğan kuşum ben. Sandal ağacı üzerinde oturarak mutluyum ben. Böyle biliniz. İyidir o." Çince metin küçükresim|Yazmanın sonunda yer alan Çince kısmın başlangıcı Yazma, ilk 9 sayfasında Çince yazılmış ve fallardan bağımsız Çin Budist metinleri içermektedir. 10. sayfada da bir satır Çince yazı bulunmaktadır. Bu metne isim verilmemiş olmakla birlikte diğer el yazmalarından edinilen veriler doğrultusunda 9. yüzyıl Arı Ülke Budizmi din insanı Fazhao'ya (法照) atfedilen 正法樂讚 olduğu ortaya konmuştur. Şiir türünden bir ilahi olup, her biri uyaklı 7 heceden oluşan satırlara sahiptir. Buna ek olarak eserin son 6 sayfasında da yine uyaklı 7 heceli satırlardan oluşan başka bir Çince metin yer almaktadır. Eserin sonunda bulunan hikâyenin başlığı 佛子船讚 olarak verilmiştir ve tek örneği Irk Bitig'de bulunmaktadır. Kullanılan söz öbeklerinden ötürü eser Fazhao tarafından yazılmamış olmakla birlikte Arı Ülke Budizmi ile ilişkilendirilmektedir. Son sayfadaki tutkal kalıntılarının incelenmesi sonucunda eserin en az bir çift yaprağının kayıp olduğu sonucuna varılmıştır. Yukarıdan aşağıya yazılmış iki Çince metin de tam değildir. Türk metnin aksine sayfa kenarlarında Çin rakamlarının var olmaması nedeniyle bu metinlerin esere sonradan eklendiği, veya aynı anda yazmaya eklenmişseler bile aslen bunun planlanmamış olduğu düşünülmektedir. İçerik açısından görünürde çok da ilişkili olmamakla birlikte Çin metinlerini hazırlayanların Türk metni üzerine yazmamış olmaları ve Çince metni ayrı bir el yazması olması yerine özel olarak Türkçe metinle kombine etmeleri nedeniyle hazırlayan kişilerin bu iki metin arasında bir bağ gördüğüne destek oluşturmaktadır. Yazmanın küçük boyutu nedeniyle kişinin yanında taşıdığı ve duruma göre Türk ve Çin metinlerini kullanmış olabileceği öne sürülmüştür. Yazan kişinin dinen Budist, dilsel açıdan ise Türk kökenli olduğu da düşünülmektedir. Ayrıca Buddha'nın gemisi ilahisinde yer alan Eski Türkçe kolofonun sonradan eklendiği görülmektedir. Sayfa numaralarının Çince oluşu da çok dilliliğe işaret eden diğer bir faktördür. Irkların yorumlanması küçükresim|Irk Bitig okuması için kullanılabilecek zarlar Dikdörtgen çubuğun dört yüzünden her birine O, OO, OOO, OOOO işaretlerini çizip, bu çubuklardan üç tanesi yere atıldıktan sonra gelen işaretlerin karşılığındaki 65 metinden birisi okunur. İlk olarak kehanet istenen konu ile ilgili düşünülür ve dört tarafı olan çubuk ya da zar kullanılarak 3 kere atış yapılır. Bu atışlarda gelen sayılara eşlenik olan ırk kitaptan bulunarak okunur. Irk bakılış türüne göre dört tarafı olan bir zar üç kere atılırsa ortaya çıkacak olasılık sayısı 4 = 64 adettir. Ancak kitapta 65 adet ırk varmış gibi görünmektedir. İnceleme yapıldığında arka arkaya yazılmış 24'üncü ve 25'inci sıradaki ırkların aynı atış rakamlarına {3-1-3 / ooo - o - ooo} sahip olduğu görülür. Eğer bu ikisi aynı ırka aitse, ırk sayısı 64'e iner. Bu durumda ırk sayısı ve zar atışlarından gelebilecek olasılık sayısı eşitlenmiş olur. {3-4-1 / ooo - oooo - o} atışına denk gelen üç adet ırk bulunmaktadır. Bunlar 49, 61 ve 64 sıralı ırklardır. Bununla birlikte {1-2-4 / o - oo - oooo} ve {3-1-1 / ooo - o - o} okumalarına karşılık herhangi bir ırk bulunmamaktadır. Eğer aynı okumaya denk gelen 49, 61 ve 64 sıralı ırklardan herhangi ikisi, karşılığı olmayan okumalarınsa ırklar tam olarak okuma şekline uyan bir şekilde dağılırlar. Bu teoride iki adet sorun bulunur. Birincisi, 24 ve 25 sıralı ırklar birbirine benzemediği için uzun bir okumaymış gibi kabul edilmesi doğru olmayabilir. İkincisi ise 3 farklı okumaya karşılık gelen {3-4-1} atışları ile hiçbir karşılığı bulunmayan {1-2-4} ve {3-1-1} atışları rakamsal olarak birbirine uzak olduğu için yazım hatası yapılmış olma olasılığı düşüktür. Irkların güncel Türkçe karşılıkları Kaynakça Konuyla ilgili yayınlar Talat Tekin, Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Öncü Kitap, Ankara 2004 ISBN 975-7447-11-0. Dış bağlantılar Irk Bitig Irk Bitig - Vatec veritabanı International Dunhuang Project (IDP) sayfasındaki Irk Bitig el yazması Dünyanın en eski kitabı Irk Bitig incelemesi: Metin, yöntem ve tarih Irk Bitig yorumlaması Irk Bitig incelemesi Kategori:Edebi eserler Kategori:Uygurlar