Kaldera

[bullvar_katip]

[[Dosya:Aniakchak-caldera alaska.jpg|küçükresim|upright=1.01|9,5 km çapında ve 600 m derinliğinde Mount Aniakchak Kalderası, Alaska ve içinde oluşmuş küçük volkanik koniler.]] Kaldera, volkanik patlama sonucu toprağın çökmesiyle oluşmuş volkanik yer şekli. Bazen volkanik kraterlerle karıştırılmaktadır. Kelime, İspanyolcada ‘caldera’ ve Latincede ‘calderia’ denilen ‘pişirilmiş çömlek' anlamına gelmektedir. Kaldera terim olarak Alman jeolog Leopold von Buch tarafından 1815 yılında Kanarya Adalarında bulunan Taburiente Kalderasını görmesi ve bu ismi kullanması sonucu literatüre eklenmiştir. Oluşumu küçükresim|sol|Un ile dolu kutuda volkanik kraterin kökenini gösteren analog deney. [[Dosya:Toba zoom.jpg|küçükresim|sol|Sumatra, Endonezya adasında Toba Gölü Landsat görüntüsü.]] Volkanik bir patlama sonucu yanardağın altında bulunan magma odasından büyük bir magma çıkışı meydana gelir. Eğer yeterince magma çıkıyorsa, büyük miktarda boşalmış olan magma odasına doğru bir çökme meydana gelir. Bu çökmenin sebebi magma odasında üstünde kalan ağırlığı taşıyabilecek kadar malzeme kalmamasıdır. Kabaca dairesel bir kırık, veya bir halka, volkanın kenarında gelişir. Bu halka kırıklar da dayk olarak bilinen sokulum müdahaleleri için besleyici olarak hizmet vermektedir. İkincil volkan bacaları yine bu halkasal kırık üzerinde gelişir. Magma odası boşaldığı zaman halka şeklindeki kırığın merkezinde kalan volkanın merkezi içeriye doğru çökmeye başlar. Bu çöküş, meydana gelebilecek patlamalarla bir doğal felakete dönüşebilir. Çöken alan 1 ila 250km kadar olabilir. Cevherleşme Bazı kalderaların zengin madenlere ev sahipliği yaptığı da bilinmektedir. Dünyanın en iyi korunan ve içerisinde maden bulunduran kalderalarından biri Kanada Kuzeydoğu Ontario’da bulunan Yeni Arkean döneminde oluşmuş olan Sturgeon Gölü Kalderasıdır. Patlamalı kalderalar Magma silis açısından zengin ise kaldera genellikle ignimbiritinin, tüf, riyolit ve diğer magmatik kayaçlar ile doludur. Silikaca zengin magma yüksek bir viskoziteye sahip ve bu nedenle bazalt gibi kolay akmaz. Sonuç olarak, gazlar magma içinde yüksek basınç altında kapalı kalmış olma eğilimindedir. Magma Dünya'nın yüzeyine yaklaştığında, magmanın boşaltılmasıyla hızlı bir şekilde patlama meydana gelir. Geniş alanlara volkanik kül ve gaz sıkışmasının da etkisiyle lav yayılımı olabilir. Eğer volkanik aktivite devam ederse, kaldera merkezi gibi magmanın sonraki yükselmelerinde Cerro Galan, Toba Gölü ve Yellowstone’da da görülebileceği gibi volkanik dom oluşabilir. Bir silisik veya riyolitik kaldera tek bir olayda yüzlerce hatta binlerce kilometrelik alanı etkileyecek kadar malzeme yayabilir. Bu tür patlamalara 1881 Krakatoa veya 1991 Pinatubo volkanlarının faaliyetleri örnek verilebilir. Bu tür patlamaların sonucu olarak küçük çaplı patlamalar, yerel yıkımlar ve hatta dünya ölçeğinde sıcaklığın fark edilebilir derecede değişmesine neden olabilir. Yellowstone Kalderası yaklaşık olarak 650 bin yıl önce patladığında Kuzey Amerika’nın önemli bir bölümünü kapsayan malzemenin yaklaşık olarak 1000 m3 olduğu tahmin edilmektedir. 1980 yılında patlayan St. Helena Dağı’ndan çıkan malzemeler 1,2km3’lük bir hacme sahiptir. Büyük bir kaldera patlamasının ekolojik sonuçlarını Endonezya’da bulunan ve 74 bin yıl önce patlayan Toba Dağı’nda gözlenmiştir. Patlayıcı olmayan kalderalar Bazı kalkan volkanlar (Kilauea ve Mauna Loa volkanları gibi; ayrıca bu volkanlar Hawaii’de bulunmakta ve Dünya’daki en aktif volkanlardır) farklı bir türde kaldera oluşturmaktadır. Bu tür volkanları besleyen magma az miktarda silis içerdiğinden bazaltiktir. Sonuç olarak magma daha az ağdalı riyolitik bir magma ve magma odasıdaki malzeme büyük lav akıntılarından ziyade patlayıcı olaylara drene edilir. Elde edilen kalderalar da çökme kalderalar olarak bilinir ve daha yavaş patlayıcı kalderalardır. Örneğin 1968 yılında Fernandina Adası’ndaki kalderada 350 metre birden bir çöküş gerçekleşmiştir. Kilauea Kalderasında ise Halema‘uma‘u adıyla bilinen iç kalderasında bir lav gölü oluşmuştur. Nisan 2007’de patlama sırasında Réunion’da bulunan Piton de la Fournaise zirvesi aniden 300 metre birden düştü. Bu çökmenin sebebi volkanın güney tarafında magmanın aşağı doğru çekilmesidir. Bu tür kalderalarda lavın drenaj alanına boşaltımı çok sık görülür. [[Dosya:La Cumbre - ISS.JPG|küçükresim|sağ| Galapagos Takımadaları, Fernandina Adası Kalderasının uydu fotoğrafı.]] [[Dosya:Nemrut Caldera aerial.jpg|küçükresim|sağ|Van Gölü ve Nemrut Kalderasının havadan fotoğrafı.|333x333px]] Güneş sistemindeki kalderalar 1960’ların başından bu yana, volkanizma Güneş Sistemindeki gezegenlerde ve onların uydularında gerçekleştiği bilinmektedir. İnsanlı ve insansız uzay araçları sayesinde volkanizma Venüs, Mars, Ay ve Jüpiter’in uydusu olan İo’da tespit edilmiştir. Bunlardan hiçbirinde Dünya’daki gibi levha tektonizması yoktur. Bu gezegen ve uydularda meydana gelen volkanizma, sıcak nokta volkanizmasıdır. Bunun sebebi ise iç ısılarının yüksek olmasıdır. Boyutları oldukça değişse de bu gezegen ve uydularda bulunan kaldera birbirine benzerdir. Venüs üzerindeki kaldera ortalama 68km, İo’daki kalderanın 40km çapındadır. Tvashtar Paterae, İo’da bulunan en büyük kalderadır ve çapı muhtemelen 290km’dir. Mars’taki kalderaların ortalama çapları Venüs’ten oldukça küçük (yaklaşık olarak 48km) Dünya’daki kalderaların ortalama çapları ise 1,6 ila 80km arasında değişmektedir. Dünya'daki bazı kalderalar Afrika [[Dosya:Mount Tambora Volcano, Sumbawa Island, Indonesia.jpg|küçükresim|upright=1.18|Endonezya'daki Tambora Volkanı.]] Ngorongoro Krateri, Tanzanya Menengai Krateri, Kenya Elgon Dağı, Uganda/Kenya Fogo Dağı, Cape Verde Erta Ale, Etiyopya Nabro Volkanı, Eritre Mallahle, Eritre Asya Doğu Asya Dakantou Kalderası, Çin Ma'anshan Kalderası, Çin [[Dosya:Mount Pinatubo 20081229 01.jpg|küçükresim|upright=1.3|Pinatubo Volkanı Kalderası içinde oluşmuş bir göl, Filipinler.]] Yiyang Kalderası, Çin Aira Kalderası, Japonya Kussharo, Japonya Kuttara, Japonya Mashū, Japonya Aso, Japonya Kikai Kaldersı, Japonya Towada, Japonya Tazawa, Japonya Ashi, Japonya Halla Dağı, Güney Kore Heaven Gölü-Baekdu Dağı, Kuzey Kore Güneydoğu Asya Pinatubo Volkanı, Filipinler Taal Volkanı, Filipinler Laguna de Bay, Filipinler Batur, Endonezya Krakatoa Volkanı, Endonezya Toba Gölü, Endonezya Tondano Dağı, Endonezya Tambora Volkanı, Endonezya [[Dosya:Yellowstone sunsets.jpg|küçükresim|Yellowstone Kalderası'ndan bir görünüm, Wyoming, ABD.]] Tengger Volkanı, Endonezya Güneybatı Asya Derik, Mardin, Türkiye Nemrut Volkanı, Türkiye Rusya Akademia Nauk, Kamçatka Yarımadası Golovnin, Kuril Adaları Karymsky Kalderası, Kamçatka Yarımadası Khangar, Kamçatka Yarımadası Ksudach, Kamçatka Yarımadası Kurile Gölü,Kamçatka Yarımadası Lvinaya Past, Kuril Adaları Tao-Rusyr Kalderası, Kamçatka Yarımadası Zavaritski Kalderası, Kuril Adaları Uzon, Kamçatka Yarımadası [[Dosya:Chaiten Caldera.jpg|küçükresim|upright=1.24|Chaitén Volkanı Kalderası ve kaldera içerisinde oluşmuş bir lav domu, Şili.]] Kuzey ve Güney Amerika Amerika Birleşik Devletleri Aniakchak Dağı, Alaska Mazama Dağı, Oregon Katmai Dağı, Alaska La Garita Kalderası, Colorado Long Valley, Kaliforniya Henry's Fork Kalderası, Idaho Island Park Kalderası, Idaho, Wyoming [[Dosya:Santorini ASTER.jpg|küçükresim|Santorini Adasının Landsat uydusuyla çekilmiş bir fotoğrafı.]] Newberry Volkanı, Oregon Okmok Dağı, Alaska Valles Kalderası, New Mexico Yellowstone Kalderası, Wyoming Kanada Silverthrone Kalderası, British Columbia Edziza Dağı, British Columbia Bennett Gölü Volkanik Alanı, British Columbia/Yukon Pleasant Dağı Kalderası, New Brunswick Sturgeon Gölü Kalderası, Ontario Skukum Volkanizma Alanı, Yukon [[Dosya:Mauna Loa.jpg|küçükresim|Mauno Loa Volkanın uzaktan bir görünümü, Hawaii.]] Blake Nehri Megakaldera Alanı, Quebec/Ontario New Senator Kalderası, Quebec Misema Kalderası, Ontario/Quebec Noranda Kalderası, Quebec Meksika [[Dosya:Olympus Mons alt.jpg|küçükresim|upright=1.35|Mars'ta bulunan Olimpos Dağı, Güneş Sisteminin en yüksek dağıdır (yaklaşık 25 km yüksekliğinde).]] Amealco Kalderası, Querétaro Las Cumbres Kalderası, Veracruz-Puebla Los Azufres Kalderası, Michoacán Mazahua Kalderası, Mexico State Şili Chaitén Cordillera Nevada Kalderası Laguna del Maule Sollipulli Ekvador Pululahua Jeobotanik Rezervi Fernandina Adası, Galapagos Adaları Sierra Negra, Galápagos Adaları Cuicocha El Salvador Ilopango Gölü Coatepeque Gölü [[Dosya:Maat Mons on Venus.jpg|küçükresim|upright=1.13|Venüs'te bulunan Maat Dağı.]] Diğerleri Masaya, Nikaragua Atitlan Gölü, Guatemala Galán, Arjantin Avrupa Banská Štiavnica, Slovakya Bakuriani/Didveli Kalderası, Gürcistan Samsari, Gürcistan Santorini, Yunanistan Nisyros, Yunanistan Askja, İzlanda Grímsvötn, İzlanda Katla, İzlanda Krafla, İzlanda Campi Flegrei, İtalya Bracciano Gölü, İtalya Bolsena Gölü, İtalya Las Cañadas, İspanya Ardnamurchan, İskoçya Laacher See, Almanya Lagoa das Sete Cidades, Azorlar, Portekiz Furnas, Azorlar, Portekiz Okyanusya Rotorua Gölü, Yeni Zelanda Okataina, Yeni Zelanda Kapenga, Yen, Zelanda Ohakuri, Yeni Zelanda Maroa, Yeni Zelanda Reporoa Kalderası, Yeni Zelanda Taupo Gölü, Yeni Zelanda Kilauea, Hawaii, ABD Rano Kau, Easter Adası, Şili Antarktika Deception Adası Hint Okyanusu Cirque de Mafate, Réunion Cirque de Salazie, Réunion Enclos Fouqué, Réunion Cirque de Cilaos, Réunion Mars Olimpos Dağı Kalderası Venüs Maat Dağı Kalderası Kaynakça Clough, C. T; Maufe, H. B. & Bailey, E. B; 1909. "The cauldron subsidence of Glen Coe, and the Associated Igneous Phenomena". Quarterly Journal of the Geological. Society. 65, 611-678. Gudmundsson, A (2008). Magma-Chamber Geometry, Fluid Transport, Local Stresses, and Rock Behavior During Collapse Caldera Formation. In Gottsmann J. & Marti, J (Ed. 10) Caldera Volcanism: Analysis, Modeling, and Response (314-346) Elsener, Amsterdam, The Netherlands Kokelaar, B. P; and Moore, I. D; 2006. Glencoe caldera volcano, Scotland. ISBN. 0852725252. Pub. British Geological Survey, Keyworth, Nottinghamshire. There is an associated 1:25000 solid geology map. Lipman, P; 1999. "Caldera". In Haraldur Sigurdsson, ed. Encyclopedia of Volcanoes. Academic Press. ISBN 0-12-643140-X Williams, H; 1941. Calderas and their origin. California University Publ. Geol. Sci. 25, 239-346. Kategori:Kalderalar