Kazak alfabesi

[bullvar_katip]

küçükresim|Kiril alfabesiyle "Қазақ қазақпен қазақша сөйлесейік." (Bir Kazak, bir Kazakla Kazakça konuşsun.) yazılmış bir tabela. Kazak alfabesi, Kazakistan'ın resmî dili olan ve Türk dilleri ailesinde yer alan Kazakçayı yazarken kullanılan yazı sistemidir. Kazak alfabesinde tarih boyunca; Kiril alfabesi, Latin alfabesi ve Arap alfabesi olmak üzere üç farklı alfabe türü kullanılmıştır. 2017 yılında, dönemin Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından 2025 yılında kadar Kiril alfabesinden Latin alfabesine kademeli olarak geçileceği belirtilmiştir. Arap alfabesi ile yazılan Kazakça, günümüzde Çin, İran ve Afganistan'da yerel olarak kullanılmaya devam etmektedir. Kiril alfabesi Kazak Kiril alfabesi Kazak Kiril alfabesi, günümüzde Kazakistan'da ve Moğolistan'ın Bayan Ölgii ili'nde kullanılmaktadır. Aynı zamanda Kırgızistan, Rusya, Türkmenistan ve Özbekistan'daki Kazak nüfusu ile eski Sovyetler Birliği ülkelerindeki Kazak diasporaları tarafından da kullanılmaktadır. İlk olarak 1800'lerde, Rus İmparatorluğu döneminde tanıtılmıştır ve daha sonra 1940'ta Sovyetler Birliği tarafından yeniden uyarlanmıştır. On dokuzuncu yüzyılda, önde gelen bir Kazak eğitimci olan Ibıray Altınsarin, ilk olarak Kazakçayı yazılı hale getirecek Kiril alfabesi temelli Kazak alfabesini tanıttı. Rus misyonerlik faaliyetleri ve Rusya destekli okullar, on dokuzuncu yüzyılda ve yirminci yüzyılın başlarında Kiril alfabesinin kullanımına teşvikte bulundular. Alfabe, Sarsen Amanzholov tarafından elden geçirilmiş ve 1940 yılında, hâlen günümüzde kullanılan haliyle kabul edilmiştir. Bu alfabe, Rus alfabesinden 33 harf ve 9 adet Kazakça sesler için ek harf içerir: Ә, Ғ, Қ, Ң, Ө, Ұ, Ү, Һ, І (1951 yılına kadar Ұ yerine Ӯ kullanıldı) Başlangıçta, Kazak harfleri Rus alfabesinin harflerinden sonra gelirken, günümüzde ses veya şekil bakımından benzer Rus harflerinden sonra yer almaktadır. В, Ё (1957'den beri), Ф, Ц, Ч, Ъ, Ь ve Э harfleri Kazak alfabesinde yer almaz. Bunlardan Ё, Ц, Ч, Ъ, Ь ve Э harfleri sadece Rusçadan veya Rusça imla kurallarına göre yazılmış Rusça kökenli kelimelerde kullanılır. Kazak dilinde Е harfi Э gibi bir ses verir (Екібастұз(Kazakça) - Экибастуз(Rusça)). Kazak dilinde Ж harfi C(Türkçe) gibi bir ses verir. Konuşma dilindeki Х harfi, hırıltılı bir ses olarak kesin bir şekilde telaffuz edilir. Һ harfi çoğunlukla Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır ve genellikle sessiz bir Х (/h/ gibi veya sessiz bir ötümsüz gırtlaksıl sürtünmeli ünsüz) gibi telaffuz edilir. Konuşma dilinde, Қ harfinden sonra ünsüz bir harf varsa, Қ harfi X gibi telaffuz edilir. Щ harfi ise, uzun Ш sesi için üç yerli kelimede (ащы 'acı', тұщы 'tuzsuz', кеще 'aptal') türevlerle ve alıntı kelimelerde kullanılır. И harfi, ЫЙ /əj/ ve ІЙ /ɪj/ kombinasyonlarından elde edilen gergin sesli 'yi temsil eder. У harfi /w/'yi ve ҰУ /ʊw/, ҮУ /ʉw/, ЫУ /əw/ ve ІУ /ɪw/ kombinasyonlarından elde edilen gergin sesli 'yu temsil eder. Ek olarak И ve У harfleri, sırasıyla basit sesli harfleri ve temsil ettikleri Rusçadan gelen kelimelerde kullanılır. Tarihçe Latin alfabesinden Kiril alfabesine geçiş, muhtemelen o zamanki Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni Latin alfbesine yeni geçiş yapmış Türkiye'den uzaklaştırma amacıyla yapılmıştır. Bunun nedeni kısmen Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkilerinin zayıflaması ve Türk Boğazları kriziydi. Kazakistan, ulusal kimliğini pekiştirmek için 2017 yılında Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçiş süreci başlattı. Kazakistan hükûmeti, yeni alfabenin tam olarak uygulanmasına kadar çeşitli aşamalara ayrılmış yedi yıllık bir süreç taslağı hazırlamıştır. 2025 yılına kadar tamamen Latin alfabesine geçilmesi öngörülmektedir. Kodlama Unicode destekli işletim sistemlerinin ve metin editörlerinin yaygınlaşmasından önce Kiril temelli Kazakça, hem sistem düzeyinde desteklenmeyen 8-bit kodlama sorunu hem de standart bilgisayar yazı tiplerinin olmaması nedeniyle klavyeye sığamıyordu. Aşağıdaki hükûmet standartları da dahil olmak üzere, Kiril temelli Kazak alfabesi için 20'den fazla 8-bit kodlama varyasyonu önerilmiştir (aşağıdakilerin tarihi kod sayfaları olduğunu ve modern sistemlerin UTF-8 gibi Unicode kodlaması kullandığını unutmayın): СТ РК 920-91 - MS-DOS için (kod sayfası 866'nın bir modifikasyonu) СТ РК 1048—2002 - Windows için (1251 kod sayfasının bir modifikasyonu) СТ РК 1048—2002, farklı Windows karakter setlerinin tanıtılmasından çok sonra 2002 yılında onaylandı. Bazı internet kaynaklarında, bu standardın kodlanmasından önce kısmen devlet bilgi kuruluşu QazAqparat'ın kullanıldığı belirtilmiştir. Günümüzde UTF-8 kodlaması kabul edilerek kullanılmaktadır. Klavye Kazakistan'da Kiril temelli Kazakça için kullanılan standart Windows klavye düzeni, aslında Rusça için hazırlanmış klavye standardının bir uyarlamasıdır, ancak sayı tuşları Rusça değildir. orta|500x500pik Latin alfabesi küçükresim|Latin alfabesiyle yazılmış bir Kazak gazetesi Sosyalist Kazakistan (1937) Kazakçayı yazmak için Latin alfabesi de kullanılmaktadır. Türk alfabesine dayalı bir tür, Türkiye'deki, Batı ülkelerindeki ve Kazakistan'daki Kazak diasporaları tarafından gayriresmî olarak kullanılmaktadır. Diğer Orta Asya Türk dillerinde olduğu gibi, bir Latin alfabesi olan Ortak Türkçe alfabesi Sovyetler tarafından tanıtıldı ve 1929'dan 1940'a kadar süren bir süreçle birlikte Kiril alfabesi ile değiştirildi. Ayrıca, 1964-84 yılları arasında Çin'deki Kazakların konuştuğu Kazak dili için de bir Latin alfabesi kullanılmıştır. Daha sonra Arap alfabesi temelli Kazakçanın kullanımı restore edildi. 1929 yılında kullanılan Latin temelli Kazak alfabesi (Çaꞑalip) 1938 yılında kullanılan Latin temelli Kazak alfabesi (Çaꞑaljp) Modernizasyon programının bir parçası olarak, dönemin Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından imzalanan 569 sayılı cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle birlikte, 2025 yılına kadar Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçilmesi kararı alındı. 2007 yılında Nazarbayev, Kazak alfabesinin Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçişinin aceleye getirilmemesi gerektiğini belirterek, "70 yıl boyunca Kazakistanlılar Kiril alfabesiyle okuyup yazdılar. Devletimizde 100'den fazla milliyet yaşıyor. Bu nedenle istikrara ve barışa ihtiyacımız var. Alfabe dönüşümü konusunda acele etmemeliyiz” dedi. 2015 yılında Kültür ve Spor Bakanı Arystanbek Muhamediuly, dilin sesbilimsel yönlerini barındırmak için imla üzerinde çalışan uzmanların yer aldığı bir geçiş planının sürdüğünü duyurdu. 12 Nisan 2017'de Cumhurbaşkanı Nazarbayev, devlet gazetesi Egemen Qazaqstanda 2025 yılına kadar Latin alfabesine geçişi ilan eden bir makale yayınladı. Nazarbayev, Sovyet yönetimi döneminde "Kazak dili ve kültürünün harap olduğunu" ve Kiril alfabesinin kullanımına son verilmesinin ulusal kimliğin yeniden öne çıkarılmasında yararlı olduğunu savundu. Rusçanın ülkenin ikinci resmi dili olduğundan, yeni Latin alfabesi ülke üzerindeki geleneksel Rus etkisini zayıflatmak için de bir adımdır. İlk önerilen Latin alfabesi, digraflardan ("sh", "ch" gibi) ve aksanlardan ("ä" veya "ç" gibi) kaçınmaya çalışıldı. Aslında Cumhurbaşkanı Nazarbayev, yeni alfabenin "kanca veya gereksiz noktalar içermemesi" gerektiğini açıkça belirtmişti. Bunun yerine, Kiril alfabesinin Latin harflerine çevrilmesine dayanan yeni alfabe, doğrudan Latince karşılığı olmayan Kazak harflerini belirtmek için Özbek alfabesine benzer kesme işaretleri kullanırdı. 2017 yılında yayımlanan Latin alfabesinin uyarlanmış edilmiş bir versiyonu Şubat 2018'de duyuruldu. 19 Şubat 2018 tarihli 637 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi, 2017 tarihli kararnameyi değiştirdi. Buna göre; kesme işaretlerini aksan ve digraflarla değiştirerek kesme işaretinin kullanımına son verildi. Yeni alfabede özellikle aküt aksan kullanılmıştır. Latin kökenli alfabeye geçişi kolaylaştırmak için birkaç web uygulaması ve sitesi kullanıma sunuldu. Bunlardan biri, Kazakistan hakkında haberleri ve diğer bilgileri bildirmek için yeni Latin alfabesini kullanan web tabanlı yeni bir portal olan Qazlatyn.kz sitesidir. Nisan 2021'de, Latin temelli güncellenmiş Kazak alfabesi tanıtıldı. İlköğretim okulları 2023'ten itibaren yalnızca yeni Latin alfabesini kullanmaya başlayacak. Geçişin 2031 yılına kadar tamamlanması bekleniyor. Son güncellemeler Latin temelli Kazak alfabesi (Nisan 2021)' 2020'de Kazakistan cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Kazak dilinin orijinal seslerini ve telaffuzunu korumaya odaklanarak Latin alfabesinin başka bir uyarlaması için çağrıda bulundu. Baitursynov Dilbilim Enstitüsü'nden akademisyenler ve yazı geçişi resmî çalışma grubunda yer alan uzmanlar ile Türkiye, Azerbaycan, Tataristan, Kırgızistan ve Özbekistan'daki 18 dil bilimi uzmanı tarafından Kasım 2019'da kamuoyuna sunulan bu uyarlama, digraflar ve keskin aksanlar yerine iki noktalı harfler, ikizler ve sedillalar kullanmakta ve Kazakçanın fonolojisini daha doğru bir şekilde yansıtmak için sırayla imla değişiklikleri getirmektedir. Bu değişiklik, Ortak Türkçe alfabesinden sadece biraz sapmış ve Ñ yerine Ŋ harfini getirmiştir. Bu sürüm onay beklerken, dilbilimciler, belirli Kiril tabanlı Ә ə, Ғ ғ, И и, Й й, Ң ң ve Ө ɵ harfleri yerine hangi Latin kökenli harflerin kullanılacağı konusunda tartışıyorlardı. У у, Ұ ұ, Ү ү, Ы ы, Ч ч, Ш ш ve І i; aksanlı karakterlerin tanıtımına önerilen bir alternatif, digraflardan daha fazla yararlanmaktı. Ocak 2021'de, Kazak Latin alfabesinin Ä ä (Ə ə), Ö ö (Ө ө), Ü ü (Ү ү), Ğ ğ (Ғ ғ), Ū ū (Ұ ұ) harflerini içeren yeni bir sürümü sunuldu. Ŋ ŋ (Ң ң) ve Ş ş (Ш ш) harfleri sayesinde yeni Latin temelli Kazak alfabesi, Ortak Türkçe alfabesine (OTA) yakınlık göstermiştir. 22 Nisan'da gerçekleştirilen bir güncellemeyle, Ŋ ŋ harfi Ñ ñ ile değiştirerek OTA'ya daha çok benzemiştir. Bu sürüm, 2023 yılından itibaren resmî olarak uygulanacaktır. Arap alfabesi Arap alfabesi temelli Kazak alfabesi, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin İli Kazak Özerk İli'ndeki Kazakların resmî alfabesidir. Kazakistan'da ilk olarak 11. yüzyılda tanıtıldı ve geleneksel olarak 1929 yılında Latin alfabesinin tanıtılmasına kadar kullanıldı. 1924'te Kazak aydın Ahmet Baytursun, Arap alfabesini Kazakçaya daha uygun hale getirmek için reform yapma girişiminde bulundu. ۆ‎, گ‎, ڭ‎, پ‎ ve چ‎ harfleri Arapçada bulunmayan sesleri temsil etmek için kullanılır. İran ve Afganistan'da, 1929'dan önce Kazakça için kullanılan alfabeye dayalı olarak oluşturulmuş bir alfabe de kullanılmaktadır. Kazak Arap alfabesi 29 harf ve bir rakamdan oluşur, kelimelerin başındaki 'üst hamza' kelime boyunca ön sesli harfler oluşturmak için kullanılır. Bir ebced olan orijinal Arap alfabesinden farklı olarak, Kazak Arap alfabesi daha çok gerçek bir alfabe gibi işlev görür, çünkü her sesin kendi harfi bulunur ve her kelimedeki her ses dilin yazılı biçiminde yazılmıştır. Arap alfabesinin ebcedden alfabeye dönüştürülmesi, 20. yüzyılın başlarındaki dilbilimci Ahmet Baytursun tarafından gerçekleştirilmiştir. Günümüzde; Çin, Pakistan, Afganistan, İran ve Orta Doğu'daki diğer ülkelerde yaşayan Kazaklar, Arap alfabesi temelli Kazak alfabesini hâlen kullanmaktadır. Arap alfabesi temelli Kazak alfabesindeki harfler Harf örnekleri Harflerin resmî ve yaygın yazım örnekleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tarihsel alfabeler Eski Türk yazısı Göktürk veya Köktürk harfleri olarak da bilinen Eski Türk yazısı, şekil olarak Germen runik yazılarıyla benzerlik gösterir ve bu nedenle zaman zaman runik yazı olarak adlandırılır. Germen runik yazısının aksine, Eski Türk alfabesi sağdan sola yazılırken, Cermen runik yazısı genellikle soldan sağa yazılmıştır. Alfabe, Kazakistan topraklarının bazı bölgelerinde beşinci ila onuncu yüzyıllarda kullanıldı. Yazıtların dili, Göktürk Kağanlığı'nın dili olan Eski Türkçe idi. Ermeni Kıpçakçası 12. yüzyılın ve 13. yüzyılın sonlarında Ermeni Krallığı'ndan göç eden Ermeniler, Eski Kazakçadan yalnızca Ermeni-Hristiyan kelime dağarcığının bolluğu ile ayrılan Kıpçak dilinde geniş bir litürjik, yasal ve diğer literatüre sahipti. Bu metinler Ermeni alfabesi kullanılarak yazılmıştır. Neredeyse on dokuzuncu yüzyılın sonuna kadar dünyanın dört bir yanına yerleşen Ermeniler, Ermeni-Kıpçak ticari kayıtlar, kişisel yazışmalar ve daha fazlasını bu alfabe ile yazıyorlardı. Latin temelli Kıpçakça Kırım'daki Katolik misyonerler, Kazak dilinin atası olan Kıpçak dilinde kutsal kitaplar, İncil ve diğer ayin kitaplarını yazdılar. Diğer Türk halklarının (esas olarak İslamlaşma dönemine ait) epigrafik anıtları vardır. Görme engelliler için, Kazak alfabesinde bulunan birkaç ek harfle birlikte Rusça Braille'e dayanan Kazak Braille'i de vardır. Metin örnekleri İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesi: Ayrıca bakınız Kazak dili Ortak Türkçe alfabesi Sovyetler Birliği'nde latinizasyon Kaynakça Dış bağlantılar Kazakistan’ın Harf Reformu Kazakh alphabet Kazakh language, alphabet and pronunciation Tarihte ve Günümüzde Kazakistanın Alfabe Meselesi Alfabe Kategori:Türk dilleri