Kızılırmak

[bullvar_katip]

Kızılırmak Nehri, eskiden Halis ( Alys) veya Alis , Sivas'ın İmranlı ilçesindeki Kızıldağ eteklerinden doğan ve Samsun'un Bafra ilçesinde Karadeniz'e dökülen bir nehir. 1.355 km (841 mil) uzunluğu ile Türkiye'nin kendi sınırları içerisinde doğup kendi sınırları içinde denize dökülen en uzun akarsuyu olma özelliğini taşır. Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Çankırı, Çorum, Sinop ve Samsun illerinden geçen Kızılırmak, aralarında Delice Irmağı, Devrez ve Gökırmak gibi çok sayıda akarsu ve çayın sularını da toplayarak büyük bir kavis çizerek Bafra Burnu'ndan Karadeniz'e ulaşır. Kızılırmak, Karadeniz'e döküldüğü alanın da içinde yer aldığı 56.000 hektarlık deltasıyla Türkiye'nin önemli sulak alanlarının başında gelmektedir. Nehir üzerinde kurulu 12 baraj ve hidroelektrik santrali ile ülke enerji üretiminde önemli bir yere sahiptir ve geçtiği illerdeki tarım arazilerinin sulama faaliyetlerinde nehirden yararlanılmaktadır. Havzası Nehir, İç Anadolu'nun en doğusundaki Sivas ili İmranlı ilçesinde Kızıldağ 'ın (3025 m) güney yamaçlarından yaklaşık 39,8° Kuzey 38,8° Doğu noktasından doğar, ilk önce batı ve güney batıya 38,7° Kuzey 34,8° Doğu ya kadar akar, daha sonra yay şeklinde biçimlenir. Hafik yakınlarında Koçdere'yi, Sivas'a yaklaşırken Akmescid Deresi ve Tecer Irmağı'nı alır. Sivas'ı geçtikten sonra Yıldız Irmağı nehre katılır. İlkin batıya, daha sonra kuzey doğudaki Tuz Gölü'nü geçerek kuzey batıya akar. Daha sonra kuzey ve kuzey doğuya yönelir. Burada Delice Irmağı ile noktasında, Kula köyü sınırlarında birleşir. Sonra zig zaglar çizerek kuzey batıya akar. 41.10° Doğu 34.42° Batı da Devrez Çayı ile birlikte akar. Kuzey doğuya doğru döner. Sonuçta Karadeniz'e 41.72° Kuzey 35.95° Doğu noktasında boşalır. Sırasıyla Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Aksaray, Çankırı, Çorum illerinden geçtikten ve Sinop-Samsun sınırının bir bölümünü oluşturduktan sonra çok sayıda dere ve çayın sularını toplayarak Bafra Burnu'ndan Karadeniz'e ulaşır. Kızılırmak; kuzeydoğusundan Yeşilırmak havzası, doğudan Fırat havzası, güneydoğudan Seyhan, güneybatı ve güneyden Konya kapalı havzası, batıdan Sakarya Nehri havzası, kuzeybatıdan Yenice Batı Karadeniz akarsuları havzaları ile komşudur. Türkiye toplam alanının 1/10'unu drene eder. Yukarı havzasında jipsli arazilerden geçen ırmağın suları acılaşır. Havzada bazı alanlarda vadi genişleyerek ovaya dönüşür. Yukarı havzada; Hafik, Zara, Sivas ovaları, aşağı havzada; Kargı, Osmancık, Tosya ve en büyüğü Bafra Ovasıdır. Akım özellikleri Yağmur ve kar sularıyla beslenen nehrin rejimi düzensizdir. Temmuz ve Şubat arasında düşük su düzeyinde akan nehir, Mart ayında hızla kabarmaya başlar ve Nisan ayında en yüksek su düzeyine ulaşır. Ortalama debisi 184 m3/sn olan nehrin 20 yıllık gözlem süresince en az 18,4 m3/sn'ye ve en çok 1.673 m3/sn'ye ulaştığı tespit edilmiştir. Havzaya kış yağışları kar şeklinde düşer, erime gerçekleşmediğinden akarsuya katılmaz. Sıcaklık düşük olduğundan buharlaşma azdır. İlkbaharda yağış artar, dağlardaki karlar erir, debi artar. Yazın orta ve yukarı havzada yağış yetersizdir, buharlaşma şiddetlidir. Bu mevsimde debi minimum seviyeye iner. Kızılırmak'ın aşağı havzasında Türkiye'de Karadeniz iklimi, orta ve yukarı havzasında karasal iklim etkilidir. En fazla yağışı aşağı havza Bafra Ovası alır. Orta kesimlerde yağış azalır. Yukarı kesimlerde bir miktar artsa da Karadeniz sahilleri kadar değildir. Yukarı Kızılırmak Havzasında bazı birimlerin yıllık ortalama yağışları şöyledir. Zara:579mm, Hafik:419mm, Sivas:414mm, Yıldızeli:325mm, Gemerek: 396mm, Felahiye:429mm. Bu bölümde yağış maksimumu Mayıs, yağış minimumu Ağustos ayında görülür. Orta Kızılırmak Havzasında yazlar sıcak, kışlar soğuk karasal iklim etkindir. Avonos:328mm, Mucur:409mm, Kırşehir:378mm, Kaman:455mm, Keskin: 392, Kırıkkale:355mm. Delice Çayı havzası Orta Karadeniz bölümünde yer alır, yağış ortalaması 315mm'dir. Yozgat:555mm, Sorgun:419, Çiçekdağı:325mm, Sungurlu:407mm, Boğazkale:491mm yağış yağış alır. Aşağı Kızılırmak Havzasında yıllık ortalama yağış 696mm ile 362mm arasındadır. Çankırı:397mm, Kızlırmak:362mm, İskilip:661mm, Laçin:432, Osmancık: 416mm, Hacıhamza:421mm, Kargı:335mm, Durağan:474, Vezirköprü: 518mm yağış alır. Devrez Çayı havzasında karasal iklim hakimdi, yağış miktarı 379–463mm arasındadır. Gökırmak havzasında Karadeniz iklimi etkileri hissedilir, yağış miktarı artar. Yerleşim birimlerinde yağış miktarı 388–559mm arasındadır. Bafra'nın yağış miktarı 755mm'dir. Hidroelektrik potansiyel Nehir üzerine 12 baraj yapılmıştır. Bunlar Kayseri ilinde Sarıoğlan,Yemliha kasabasında kurulmuş olan Yamula Barajı, Ankara yakınlarındaki Kesikköprü, Hirfanlı ve Kapulukaya barajları ile nehrin Bafra Ovası’na kurulmuş Altınkaya ve Derbent barajlarıdır. Nehir üzerine son olarak Obruk Barajı yapılarak 2007 yılı içerisinde su tutumuna başlanılmıştır. İrili ufaklı birçok gölün bulunduğu Kızılırmak Deltası, Türkiye'nin Karadeniz kıyısında özelliğini büyük ölçüde koruyabilmiş en önemli sulak alanlarından biridir. 321 kuş türünün bulunduğu delta bitkiler bakımından da öneme sahiptir. Deltanın doğu tarafında Türkiye'nin nadir su basar ormanlarından Geleriç Ormanı bulunur. Kızılırmak ve yaşam verdiği kentler Akaçlama alanı üzerinde yaşam verdiği ilçe ve merkez ilçe sayısı 21 ilde 45 tanedir. En çok sayıda kentin kurulmasına neden olduğu bölgesi Çorum İl sınırları içerisinde kalan kısmı olup burada 10 adet kentin varlık bulmasını sağlamıştır. 45 adet kentin yalnızca 24 tanesi Sivas, Kırıkkale ve Çorum illerindedir. Sıralama alan çığırında yer alan ilçe ve merkez ilçe belediyeleri (11 ilde 45 adet); sıralama çoktan aza doğru yapılmıştır: Çorum ilinde 10 adet: Kargı, Osmancık, Dodurga, Laçin, Oğuzlar, Çorum, İskilip, Uğurludağ, Bayat, Sungurlu Kırıkkale ilinde 7 adet: Sulakyurt, Bahşılı, Yahşihan, Kırıkkale, Keskin, Karakeçili, Çelebi Sivas ilinde 7 adet: Gemerek, Şarkışla, Yıldızeli, Sivas, Hafik, Zara, İmranlı Kayseri ilinde 5 adet: İncesu, Kayseri, Felahiye, Özvatan, Sarıoğlan, Ankara ilinde 4 adet: Kalecik, Balâ, Şereflikoçhisar, Evren Kırşehir ilinde 3 adet: Kaman, Kırşehir, Mucur Nevşehir ilinde 3 adet: Gülşehir, Avanos, Ürgüp Sinop ilinde 2 adet: Durağan, Saraydüzü, Samsun ilinde 2 adet: Bafra, Vezirköprü Çankırı ilinde 1 adet: Kızılırmak, Aksaray ilinde 1 adet: Sarıyahşi Bu kentlerin bazıları zaman içinde yapılan baraj göletleri nedeniyle Kızılırmak ile sınır olmuşlardır; Sarıyahşi, Bahşili gibi. Doğal yaşam Aşağı Kızılırmak Sıralaması Balık Dünyası [[Dosya:EuropeseMeervalLucasVanDerGeest.jpg|küçükresim|250px|sağ|Yayın balığı (Silurus glanis) ]] [[Dosya:Tinca tinca.jpg|küçükresim|250px|sağ|Kadife balığı (Tinca tinca) ]] [[Dosya:Sander lucioperca 1.jpg|küçükresim|250px|sağ|Sudak balığı (Sander lucioperca) ]] [[Dosya:Truite arc-en-ciel.jpg|küçükresim|250px|sağ|Gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss)]] küçükresim|250px|sağ|(Syngnathus acus) Aşağı Kızılırmak ıralaması üzerinde sayılan alanlarda: 1- Güvercinlik Göleti 2- Cevizlik Göleti 3- Gamlık Deresi 4- Dereköy Göleti 5- İstavloz Çayı 6- Uluçay (Vezirköprü) 7- Narlı Göleti 8- Altınkaya Baraj Gölü 9- Eser Çayı 10- Ağacalan Çayı 11- Derbent Baraj Gölü 12- İlyaslı Çayı 13- Cemal Deresi 14- Kaynatma Deresi 15- Kızılırmak; olmak üzere Haziran 2003 ila Eylül 2005 tarihleri arasında Prof. Dr. Nazmi Polat ve arkadaşları; Selma Uğurlu, Şevket Kandemir tarafından yapılan bilimsel çalışmalarda; 10 familyaya ait (Anguillidae, Atherinidae, Balitoridae, Cyprinidae, Gobiidae, Percidae, Poecilidae, Salmonidae, Siluridae, Syngnathidae) 22 tür ve 3 alttür teşhis edilmiştir. Familya: Anguillidae Anguilla anguilla (Linnaeus, 1758) Familya: Atherinidae Atherina boyeri (Risso, 1810) Familya: Balitoridae Oxynoemacheilus eregliensis (Banarescu&Nalbant 1978) Endemik tür Barbatula kosswigi (Erk’akan ve Kuru, 1986) Oxynoemacheilus banarescui (Delmastro, 1982) Familya: Cyprinidae Alburnoides bipunctatus (Bloch,1782) Alburnus chalcoides (Güldenstädt, 1772) Barbus tauricus (Kessler, 1877) Capoeta sieboldii (Steindachner, 1864) Carassius auratus auratus (Linnaeus, 1758) Chondrostoma angorense (Elvira, 1987) Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758) Squalius cephalus (Linnaeus, 1758) Tinca tinca (Linnaeus, 1758) Familya: Gobiidae Neogobius fluviatilis (Pallas, 1814) Neogobius melanostomus (Pallas, 1814) Familya: Percidae Perca fluviatilis (Linnaeus, 1758) Sander lucioperca (Linnaeus, 1758) Familya: Poecilidae Gambusia holbrooki (Girard, 1859) Familya: Salmonidae Salmo trutta labrax (Pallas, 1814) Oncorhynchus mykiss (Walbaum, 1792) Familya: Siluridae Silurus glanis (Linnaeus, 1758) Familya: Syngnathidae Syngnathus abaster (Risso, 1827) Syngnathus acus (Linnaeus, 1758) Eski Zamanlarda [[Dosya:Taybi Ovasi Kızılırmak.jpg|küçükresim|İskilip Taybı Ovasından Kızılırmak]] Adını suyunun renginden alan, antik çağda ise tuzlu akarsu anlamına gelen Halys adıyla anılan Kızılırmak, Anadolu'da kurulmuş medeniyetlere hep ev sahipliği yapmış. Bugün Kızılırmak Vadisi'nde tarihin her dönemine ait izler bulmak mümkün; kaya mezarları ve yerleşimleri, farklı medeniyetlere ait kaleler, köprüler ve daha pek çok iz. Hititler Marassantiya Nehri adını vermişlerdi. Hititlerin ana toprakları olan Hatti'nin batı sınırlarını şekillendiriyordu. Klasik eski zamanlarda Ön Asya ve Asya' nın geri kalanı arasında bir sınır oluştururdu. 28 Mayıs MÖ 585 yılında Medler ile Lidyalılar arasında yapılan "Halys Nehri Muharebesi" (Kızılırmak Savaşı) burada olmuştur. Önceleri Lidya'lılar ve Pers'ler arasında bir sınırdı. Lidya Kralı Kroisos sınırı geçip Ahameniş İmparatoru II. Kiros hücum etti ve Thymbra Muharebesi'nde (M.Ö.547) yenildi. Böylece İranlılar sınırlarını Ege Denizi'ne kadar genişletti. Kızılırmak Görüntüleri Ayrıca bakınız Dünyanın en uzun nehirleri Kaynakça Aşağı Kızılırmak Havzası Balık Faunası; Nazmi Polat Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Kurupelit/Samsun - Selma Uğurlu Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Adapazarı/Sakarya - Şevket Kandemir Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Fen Bilgisi Bölümü, Amasya , Ebul Faruk Önal - Osman Doğan, Bir Osmanlı Maden Müdürünün Kızılırmak Projesi, Yedikıta dergisi, İstanbul 2009 s.10-13 Ebul Faruk Önal - Osman Doğan, 'Bir Osmanlı Maden Müdürünün Kızılırmak Projesi, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın 2012 Kaynakça Dış bağlantılar Kızılırmak Nehri Üzerindeki Barajlar Kuraklık Etkili Oldu, Kızılırmak Otluğa Döndü Kategori:Türkiye'deki akarsular Kategori:Türkiye'deki nehirler