Lazca

bullvar_katip · 21 Mayıs 2024

Lazca (Lazca: Lazuri nena), Türkiye'nin Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Rize ilinin Pazar ilçesinde bulunan Melyat Deresi'nden itibaren ve Gürcistan'ın Türkiye ile paylaştığı Sarp köyüne kadar yaşayan Laz halkı tarafından konuşulan ve eski Kolhis dilinin devamı olduğu sanılan, Zanik bir Güney Kafkas dilidir. Lazca yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Lazca, Türkiye'deki ve Gürcistan'daki Lazların sadece küçük bir bölümü tarafından konuşulmaktadır. Ana dili olarak Türkiye'de Türkçenin ve Gürcistan'da Gürcüce'nin Lazca'nın yerini almasından dolayı Türkiye'de ve Gürcistan'da yok olma sürecine girmiştir ve UNESCO, Türkiye'de ve Gürcistan'da Laz dilini Dünya yıllık "Atlas of the World's Languages in Danger" (Tehlikede olan Dünya Dilleri Atlası)na eklemiştir ve burada Türkiye'de ve Gürcistan'da Laz dilini "definitely endangered language" (kesinlikle tehlikede bir dil) olarak tanımlamıştır. Aynı durum başka ülkelerde yaşayan Lazlar için de söz konusudur. Coğrafi dağılım Laz halkının yerli olarak yaşadığı Ardeşen, Pazar, Fındıklı, Arhavi, Hopa, Kemalpaşa, Borçka ve İkizdere (birkaç köy) ilçelerinin yanı sıra 93 Harbi ertesinde göç edilen Marmara ve Batı Karadeniz bölgesinde Akçakoca, Bursa, Düzce, Gemlik, Gölcük, Hendek, İzmit, Karamürsel, Maşukiye, Samsun, Sapanca, Yalova, Akyazı kentlerine bağlı bazı köylerde de konuşulmaktadır. Bunun yanı sıra Gürcistan'ın Batum kentinin beş köyünde ve şehir merkezinde, Osmanlı ve Sovyetler Birliği'nin sürgün politikaları neticesinde Lazların sürgüne gittiği; Kazakistan ve Kırgızistan gibi ülkelerde kalan ve aslını korumayı başarabilen Lazlar tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir. Maddi sebepler sonucu göç edilen Almanya, Hollanda, Fransa, Avusturya, İsviçre, İsveç gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan Lazlarca da konuşulmaktadır. Sınıflandırma Lazca; Güney Kafkas dilleri ailesinden olup Gürcüce, Megrelce ve Svanca ile birlikte gruplanır. Bazı dilbilimciler, birbirine çok yakın olan Megrelce ve Lazcayı, Zan dili ya da Kolhis ya da Zan dili olarak tanımlamaktadırlar. Bu iki dili konuşan insanlar arasında bazı temel konularda karşılıklı anlaşma mümkün olabilmektedir. Tüm Kafkas dilleri gibi Lazca bol miktarda ünsüz sese sahip olup diğer Güney Kafkas dillerinde bulunmayan /f/, /y/ ve /h/ gibi ünsüzleri ve Hopa ve Borçka (Çxala) lehçesinde kullanılan küçükdilsil ünsüz /q/ sesini de barındırdığından ait olduğu dil ailesinin ünsüz sayısı bakımından en zengin dilidir. Lazca, özellikle büyük kentlere göçen genç nüfusun hızlı asimilasyonu sonucu yok olmak üzeredir. Tarihçe [[Dosya:Mcita murutsxi.jpg|küçükresim|300px|sağ|Abhazya'da Lazca olarak basılmış bir gazete: "Mç̌it̆a Murutsxi (Kızıl Yıldız)"]] 20. yüzyıla kadar Lazlar ve Megreller bağlı bulundukları ülkeler doğrultusunda Arap, Gürcü ve Kiril alfabelerini kullanılmışlardır. Lazların MÖ 6.-7. yüzyıllar ve sonrasında Helen kolonizasyonu ile başlayan Laz-Yunan ticari ve kültürel ilişki döneminde tapınaklarına Yunan harfleriyle yazılar yazdıklarını biliyoruz. Hatta Lazların Kudüs'te kendilerine ait bir kiliselerinin olduğunu, Lazca yazılmış İncillerinin bulunduğunu da biliyoruz. Yunan kaynaklarına göre Kolhis'de, bugünkü Poti çevresinde Kolhis Akademisi bulunmakta idi. Kolhis Akademisi'nde felsefe ile retorik dersleri veriliyordu ve kolonicilerin çocukları olan Yunan öğrenciler de burada eğitim görüyordu. Akademide muhtemelen Antik Kolh dili ve Grekçe eğitim verilmekte idi. 17. yüzyıl Türk gezgini Evliya Çelebi'nin yazdığı "Seyahat Defteri"nde geçen Lazca metinler, Lazcaya ilişkin bilinen en eski yazılı kayıtlardır. Latin harfleriyle yazılmış bilinen en eski Lazca kayıt, İspanyol filolog Lorenzo Hervás‎‎'ın 1787'de yazdığı Kelime Bilgisi, Çok Dillilik ve 150'den fazla dile giriş (1787) kitabında geçmektedir. Kitapta Lazca sözlük listesi ve dilbilgisi notları yer almaktadır. Hervás, Lazca ile ilgili bilgileri Polonyalı bir Prens vasıtasıyla İstanbul'da yaşayan İtalyan şarkiyatçı E. Toderini'den toplamıştır. Hervás, Lazcanın Ardeşen-Pazar diyalekti ve Arhavi-Fındıklı diyalekti olmak üzere iki diyalektini tespit etmiştir. Hervás‎‎, Lazca üzerine yazdığı bölümü "Lezgi Dili" olarak adlandırdığı için bu çalışmanın varlığı 2011 yılına kadar Lazca üzerine çalışan akademisyenlerce bilinmiyordu. 19 ve 20. yüzyılda Rosen, Klaproth, Bopp, Erckert ve Sauer gibi dilbilimciler de Lazca üzerine çalışmalar yapmıştır. Alman etnolog Adolf Dirr'in Kafkas halk şarkılarını kaydettiği ses kayıtlarında en eski Lazca ses kaydı yer almaktadır. 38 halk şarkısından oluşan kayıtlar 1909-1913 yılları arasına tarihlenmektedir. İoseb Kipşidze, Sergi Jgenti, Guram Kartozia, İoseb Megrelidze, Yuri Siharulidze ve İrine Asatiani Lazca üzerine çalışmalarda bulunmuş Gürcü akademisyenlerdir. Yakın tarihte ilk Lazca çalışmalarını, ilk Lazca grameri yazan Rus filolog Niko Marr'a göre Hopalı Faik Efendi başlatmıştır. 1920'lerde İskender Chitaşi, Sohum'da direktörlüğünü yaptığı Laz okullarında kendi geliştirdiği Laz alfabesini kullanıp yazdığı Oxesapuşi Supara adlı ders kitabıyla Lazca eğitim verdi. Sonra yine Abhazya'da Mçita Muruʒxi gazetesi yayımlanıp Lazca tiyatro eserleri sergilendi, Lazca broşürler basıldı. 1930'larda Atatürk'ün aracılığı ile Türkiye'ye getirilen Fransız dil bilimci Georges Dumézil de Arhavili Lazlar arasından derlediği masalları “Contes Lazes” ismini verdiği kitapta Paris'te yayımladı. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Lazcanın unutturulması için çaba sarf edildi. Lazcanın konuşulduğu bölgedeki okullarda "Lazca Konuşanlarla Mücadele Kolları" adında öğrenci kulüpleri oluşturuldu. Lazca konuştuğu tespit edilen öğrenciler fiziksel şiddet ve baskılarla karşı karşıya geldi. Aynı dönemde belediyelerin Lazca konuşanlara ceza kesme yetkisi bulunmaktaydı. Laz alfabesi Latin kökenliydi. Mevcut Türk alfabesine Lazca sesler eklenerek yeni alfabe oluşturuldu. 1991'te Osman Tamtruli'ye ait Nana Nena isimli Lazca ders kitabı Almanya'da yayımlandı. 1992'te Lazuri Ambarepe (Lazca Haberler) isimli bir dergi yine Almanya'da yayına başladı. Ardından Parpali dergisi geldi. Ardından alfabe Türkiye Lazlarının çıkardığı Lazca dergi Ogni ile Türkiye'de ilk kez kullanıldı. Ayrıca, Mjora ve Sima gibi Lazca dergiler bu alfabe ile birkaç sayı çıkardılar. 2004'te Tine Amse-de Jong'un yazdığı 400 sayfalık Lazca-İngilizce sözlük, 2011'de ilk Lazca roman olan Daçxuri yayımlandı. İlk Lazca edebiyat dergisi Uncire 2020'de yayın hayatına başladı. Laz Enstitüsü, 2021 yılında 7 Kasım'ı "Lazca günü" ilan etti. Günün seçilme sebebi ilk Lazca gazete Mçhita Murutsxi'nin yayınlandığı gün ve Kâzım Koyuncu'nun doğum gününün 7 Kasım olmasıydı. Alfabe Günümüzde kullanılan Laz alfabesi, 1920-30'lu yıllarda Abhazya SSC'de kullanılan Laz alfabesinin 1984'te Fahri Kahraman ve Wolfgang Feurstein tarafından geliştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. 35 harften oluşan alfabe, günümüzde Laz dilinin yazımı için kullanılmaktadır. ž=ḑ, ʒ=ţ ve ǯ=ţ̌ Lazcada "Q" ünsüzü sadece Hopa, Batum ve Borçka'da kullanılır. Okunuş Kuralları Laz alfabesinde yer alan bazı harfler (a, b, d, e, f, h, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v) telâffuz edilirken Türkçe karşılıklar bulunabilir. Yalnız diğer seslerin Türk alfabesinde karşılıkları yoktur. Harflerin telâffuzları şu şekildedir: İstisnalar: Lazcada -â, -ö ve -ü sesleri aslında vardır. Ancak bunlar Türkçedeki gibi belirgin değildir. Bu yüzden bunların Laz alfabesine alınmasına gereksinim duyulmamıştır. Bu seslilerin olduğu kelimeleri yazmak için başlarına -y sessizi koyulup yazılır. Örneğin: gölapi (batır) kelimesi gyolapi şeklinde; gâri (ekmek) kelimesi de gyari biçiminde yazılır. R r sessizi Hopa ve Arhavi lehçelerinde kaybolmuşçasına okunur. Bazen y sesine dönüşür, bazen de tamamen kaybolur. Bu yönüyle de Çekçe'deki Ř - ř sessizlerine benzer. Laz alfabesinde ikişer harf ile yazılan /ky/, /üy/ ve /gy/ sesbirimlerinin boğumlanma bölgeleri, ortadamak artdamak sınırı ile dil sırtının orta kısmı arasıdır. ç̌ sesi Türkçede yoktur. Artdişyuvasıl dışgırtlaksıl patlamalı sürtünmeli ünsüz fonemini gösterir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde şeklinde yazılır. ğ sesi Türkçeden farklıdır. Lazcada daha sert olup gırtlağın art damağa yakın bir yerde oluşur, hırıltısızdır. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde olarak ifade edilir. x sesi Zazaca, Azerice ve Kürtçe'deki gibi boğazdan çıkan bir h sesini verir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde olarak ifade edilir. Fırlatmalı kalın bir k sesidir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde olarak ifade edilir. q fırlatmalı bir sestir, Gürcüce'deki ყ sesiyle benzerdir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde olarak ifade edilir. p̌ dudaksıl kapantılı fırlatmalı bir konson fonemidir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde olarak ifade edilir. Ť Fırlatmalı ünsüzlerden biridir. Türkçedeki t sesinden daha sert söylenir. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde olarak ifade edilir. ž, dz seslerinin birleşiminden oluşur.Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde de olarak ifade edilir. , ts seslerinin birleşiminden oluşur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde de olarak ifade edilir. , ts sesinin fırlatmalı harfidir. Daha sert okunur. Uluslararası Fonetik Alfabesi'nde olarak ifade edilir. Lehçeler Niko Marr (1910) ve Çikobava (1936), Bucaklişi (2000, Mjora I 48), Lazcanın, Hopa, Arhavi-Fındıklı ve Ardeşen-Pazar'da konuşulan üç lehçeden oluştuğunu ileri sürmüşlerse de Goichi Kojima ile Bucaklişi'nin Lazca Gramer adlı çalışmasında lehçe sayısı beşe çıkarılmıştır. Bununla beraber Lazca Doğu (Hopa, Arhavi) ve Batı (Pazar, Ardeşen) şeklinde iki ana grupta da incelenmektedir. Lazcanın lehçeleri şunlardır: Arkabuli, (Arkabi-არქაბი ; Vie-ვიწე) Arhavi ve Fındıklı'da konuşulur. Atinuri, (Atina-ათინა) Pazar'da konuşulur. Artaşenuri, (Art̆aşeni-არტაშენი) Ardeşen ve Çamlıhemşin'de konuşulur. Çxaluri, Borçka ilçesi Çxala-ჩხალა (Düzköy) köyünde konuşulur. Xopuri, (Xopa-ხოფა); Hopa ve Batum'da konuşulur. Lazcanın Pazar lehçesi, bölgede yapılan ticaretin etkisiyle Türkçe ve Pontus Rumcası'ndan fazlaca etkilenmiştir. Ardeşen ve Çamlıhemşin lehçesi; Pazar lehçesine paralellik gösterir. Fındıklı ve Arhavi lehçesi ise Pazar'a nazaran Türkçeden daha az etkilenmiştir. Hopa lehçesi ise gerek diğer kardeş dil Gürcüce, gerekse Megrelceye en fazla benzeyen lehçedir. Borçka'nın Düzköy köyünde konuşulan Lazca ise hiçbir lehçeye benzemeyecek kadar farklıdır. Örneklerle Lazcayı lehçeleriyle karşılaştırmak gerekirse: Dil bilgisi Lazca fiillerin ağırlıkta olduğu dilidir. Fiillerin başına konan 50'ye yakın fiil önek/öntakısı vardır. Bazı fiil örnekleri çok işlevli olmakla beraber bazılarının kullanım alanları oldukça azdır. Lazcada; eylemin kendisi, eylemi yapan kişi eylemin kim ya da kimler için yapıldığı, eylemin zamanı, başladığı yer (sağ, sol, üst, alt vs.) ve eylemin yönü tek bir fiil yapısı içinde ifade edilir. Fiil kökü hiçbir şekilde değişmez. Eylem, üstünde cereyan ettiği yerin şekline göre biçim almakta ve buna göre şekillenmektedir. Lazca isimler, durum ve sayıya göre ayrı biçim almaktadır. Lazca fiiller, kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıya göre ayrı biçimler göstermektedir. Bunlar fiilin çeşidine (Hareket fiili, Hal değişme fiili, Hal fiili, Başkalaşma fiili vs.) göre sınıflandırılmıştır. Ayrıca, çok sayıda dilde bulunan Bildirme kipi, emir kipi ve istek kipi gibi kipler dışında Lazcada tecrübe kipi, yeterlik kipi vs. bulunmaktadır. Lazca, tüm diğer Kafkas dilleri ve İrani Dillerde görüldüğü gibi özegeçişlilik durum dizgesine sahiptir. Anlam olarak; "kimin tarafından = mik" ve "neyin tarafından = muk" şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler. İsmin bu hâli lehçesel farklılıklar dolayı Ardeşen, Pazar ve Çamlıhemşin yörelerinde kullanılmamaktadır. Lazcada ergatifliği -ǩ sesi yapar. Örneklersek Selmaǩ bere dobaxu (Selma çocuğu dövdü.) Bu cümledeki "bere" yani çocuk kelimesi yalın hâldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” hâlindedir yani yükleme eki görevindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir. ”Kim “ sorusunun cevabı ise, ”ismin “K” hâlindeki “Selma'ǩ” kelimesidir. Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise; "Çocuk, Selma tarafından dövüldü" şeklindedir. Kelime hazinesi Lazcanın Antik Kolhis dilinden türediği sanılmaktadır. Sovyet dilbilimciler başta olmak üzere Lazca ve Megrelcenin bu dilin günümüzdeki iki lehçesi olduğunu iddia eden görüşler de vardır. 6. yüzyıldan itibaren Lazların Ortodoks Hristiyanlaşmalarıyla birlikte dile ilk defa yabancı kelimelerin girdiği düşünülmektedir. Bu kelimelerden biri de Yunancada "kilise" anlamına gelen ve Lazcaya elesia olarak geçen Εκκλησία kelimesidir. Yunancada tarla anlamına gelen λιβάδι kelimesi ise Lazcaya livadi olarak geçmiştir. Daha sonraki yıllarda Osmanlı Devleti'nin hakimiyetine giren Lazların İslamiyet'i kabul etmeleriyle beraber Osmanlı Türkçesinde (Türkçe, Arapça ve Farsça) kullanılan birçok kelime Lazcada kullanılmaya başlanmıştır. Boy anlamına gelen boyi, kalem anlamına gelen alemi ve çuval anlamına gelen ç̌uvali bu kelimelere örnektir. Lazca bir metin örneği Artvin'in Hopa, Borçka ve Acara Özerk Cumhuriyeti'nin başkenti Batum'da konuşulan lehçesi ile örnek bir Lazca metin: Dünya'nın büyük denizlerle bağlantısı bulunan en büyük iç denizi Karadeniz'in doğu kıyılarında yer alan Lazistan, tarih boyunca yoğun deniz ticaretinin yaşandığı limanları ile anılmıştır. Karadeniz halkları arasında kurulan dostluk, kültür ve ticaret köprüsünün bir ayağını oluşturan Lazistan limanları, tarihi İpek Yolunun Avrupa'ya açılan kapısı olmuşlardır. Birçok iskeleye sahip Lazistan'nın başlıca limanları Trabzon, Rize ve Hopa limanlarıdır. Kaynakça İlgili yayınlar Tandilava, Ali (2013), Merab Čuxua, Natela Kutelia, Lile Tandilava, Lali Ezugbaia, Lazuri leksiḳoni [Lazca Sözlük], online versiyonu Levan Vašaḳiʒe tarafından hazırlandı, Tiflis Bucaklişi, İsmail Avcı; Uzunhasanoğlu, Hasan; Aleksiva, İrfan (2007), Büyük Lazca Sözlük / Didi Lazuri Nenapuna [Büyük Lazca Sözlük] (Türkçe), İstanbul: Chiviyazıları, Uzunhasanoğlu, Hasan (2012), in Şirimi : Türkçe-Lazca / Lazca-Türkçe cep sözlüğü, 2. baskı, İstanbul: Lazika Ramazan Kosanoğlu (Ǩlemurişi). Lazca Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü 2020 ISBN 978-605-184-288-2 İsmail Avcı Bucaklişi/ Hasan Uzunhasanoğlu. Lazuri Nenapuna/ Lazca Sözlük. Akyüz Yayıncılık. İstanbul. 1999. Metin Erten. Lazca-Türkçe Türkçe Lazca sözlük. Anahtar Kitaplar Yayınları. İstanbul. 2000 ISBN 975-7787-89-2 İsmail Avcı Bucaklişi/ Hasan Uzunhasanoğlu/ İrfan Aleksiva. Büyük Lazca Sözlük/ Didi Lazuri Nenapuna. Chiviyazıları Yayınları. İstanbul. 2007. M. Recai Özgün. Lazlar. Çiviyazıları Yayınları. İstanbul. 1996. ISBN 975-8086-06-5. Goichi Kojima/İsmail Avcı Bucaklişi. Lazuri Grameri. Chiviyazıları Yayınları. İstanbul. 2003. ISBN 975-8663-55-0 Lazuri Nena - The Language of the Laz Silvia Kutscher'in İngilizce makalesi Nurdoğan Abaşişi. Lazuri Paramitepe/ Laz Halk Masalları. Akyüz Yayınları. İstanbul. 2005. Kâmil Aksoylu. Laz Kültürü / Tarih, Dil, Gelenek ve Toplumsal Yapı. ISBN 978-605-5738-16-7. Phoenix Yayınevi. Ankara. 2. baskı 2010. 486 sayfa (Münir) Yılmaz Avcı. Lazca dilbilgisi / Lazuri nenaçkina. ISBN 975-8730-01-0. Etno - Kültür Kitapları. İstanbul. 181 sayfa İsmail Avcı Bucaklişi/ İrfan Aleksiva. Svacoxo - Laz Yer Adları Sözlüğü. Kolkhis Yayınları. İstanbul. 2009. İsmail Avcı (Bucaklişi), "Lazca Dil Kartları", Delta Kitap, Ankara 2010 Dış bağlantılar Lazca.org Laz Dili ve Kültürü Sitesi (Lazca-Türkçe) İnternet'ten Online Lazca Öğrenin Laz Kültür Derneği Laz Kültürü, Dili ve Geleneği Lazca - Türkçe full sözlük word doc. Lazca haber ve makaleler Laz Cultur - Laz dili, tarihi, kültürü ve diasporasının sitesi-ayrıca ayda bir yayımlanan Lazca gazete Kategori:Eklemeli diller Kategori:Güney Kafkas dilleri Kategori:Gürcistan'daki diller Kategori:Laz kültürü Kategori:Ölmek üzere olan diller Kategori:Türkiye'deki diller Kategori:Laz edebiyatı

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Lazca

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi