Maya dilleri

[bullvar_katip]

küçükresim|300px|Çeşitli Maya dil ailelerinin göç yolları ve muhtemel göç tarihleri. Maya dilleri, Kolomb öncesi Mezoamerika uygarlıklarından birini oluşturan Mayalar'ın vaktiyle kullanmış oldukları Klasik Mayaca dahil hepsi ana Proto-Mayacadan türemiş olan dillerdir. SIL International (Ethnologue) verilerine göre 68 dilden oluşur ve 6.038.172 kişi tarafından konuşulur. Sınıflandırma küçükresim|500px|Maya dilleri ağacı|right küçükresim|500px|Maya dilleri ağacı|right Maya dillerini oluşturan ana dil (Proto-Mayaca) ve ondan türemiş diller 4 kol (branch) olarak ayrılır. Türkçe ve yan tablodaki İngilizce karşılıklarıyla şöyledir: Proto-Mayaca (Proto-Mayan) Vastek dilleri (Huastecan Branch) Vastekçe (Wastek) Çikomuseltekçe (Chicomuceltec) Asıl Maya dilleri Yukatek dilleri (Yucatecan Branch) Yukatek-Lakandon dilleri Yukatek Mayacası (Yucatec (Maya)) Lakandonca (Lakantun) Mopan-İtza dilleri İtzaca (Itza' ) Mopanca (Mopan) Batı Maya dilleri (Western Branch) Çol dilleri (Ch'olan): Atası Kolomb öncesi Maya uygarlığının dili olan Klasik Mayacadır. Asıl Çol dilleri (Ch'ol Proper) Çol-Çontal dilleri Çontalca (Chontal) Çolca (Ch'ol) Çorti-Çolti dilleri Çortice (Ch’orti’) Çoltice (Ch’olti’) Tzeltal dilleri (Tzeltalan) Tzeltalca (Tzeltal) Tzotzil (Tzotzil) Kanhobal dilleri (Q'anjobalan) Çuh dilleri (Chujean) Çuhça (Chuj) Toholabalca (Tojolab'al) Asıl Kanhobal dilleri (Q'anjobalan Proper) Kanhobalca (Q'anjob'al) Akatekçe (Akatek) Hakaltekçe (Jakaltek (Popti')) Moçoca (Mocho' ) Doğu Maya dilleri (Eastern Branch) Mam dilleri (Mamean) Asıl Mam dilleri (Mamean Proper) Mamca (Mam) Tektitekçe (Tektiteko) İşil dilleri (Ixilean) İşilce (Ixil) Avakatekçe (Awakatek) Kiçe dilleri (Quichean) Uspantekçe (Uspantek) adısz adısz Asıl Kiçe dilleri (Quichean Proper) Kakçikel-Tzutuhil dilleri Kakçikelce (Kaqchikel) Tzutuhilce (Tz'utujil) Kiçe-Açi dilleri Kiçece (K'iche) Açice (Achi) adısz Sakapultekçe (Sakapultek) Sipakapaca (Sipakapense) Pokom dilleri (Poqom) Pokomçice (Poqomchi) Pokomamca (Poqomam) Kekçice (Q'eqchi' ) Sözlü dil Uto-Aztek dil ailesine sokulan bu dil, Orta Amerika'da, özellikle Meksika'nın Yucatan, Campeche ve Quintana Roo bölgelerinde hâlen Mayalar'ın torunları sayılan 6,5 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Maya dili aslında 21-44 dilden oluşan bir dil ailesi olduğundan, lenguas mayenses (Maya dilleri) olarak da ifade edilir. Bu dillerin ortak kökü en az 5.000 yıl önce proto-Mayalar’ın kullandığı asli Maya dilidir. Maya dilleri gramatikal yapı ve tipolojik özellikleriyle diğer Orta-Amerika dillerinden farklılık gösterir. Bu farklılık, örneğin fiillerin,özne ve nesnelerin gramatikal çekiminde ve çekilemez fiiller kategorisinde kendini gösterir. Maya dillerinden bazıları Kolomb-öncesi dönemlerde Maya hiyeroglifik yazısıyla yazıya geçirilmiştir. Bu yazıların hatırı sayılır bir kısmı M.Ö. 900-250 dönemine aittir. Günümüzde yaklaşık 10.000 Maya yazıtı ve korteza kağıdı üzerine yazılmış birkaç kodeks (elyazması) bilinmektedir. İspanyol işgali sonrasında bu dil kayıtlara Latin alfabesiyle geçirilmiştir. Maya dillerinin kökeni olan, Proto-Maya (Ön-Maya) dili de denilen asli Maya dili, Kişe-maya ya da Kişey-Maya (maya quiché) dilinde "eski Maya dili" anlamındaki Nab'ee Maya' Tzij terimiyle ifade edilir. Bu dildeki ilk bölünme Meksika Körfezi kıyılarına yapılan göçle ortaya çıkmıştır. Maya dillerinin gramer yapısı diğer Orta Amerika dillerine kıyasla daha kolaydır. Türkçe gibi eklemlemeli bir dildir. (Diğer eklemlemeli dillerden bazıları Quechua dili, Etrüskçe, Moğolca, Fince, Macarca, birçok Kafkas (Abhazca vs.) ve Ural dilleri, Hatti dili, Pelasg dili, Lidya dili, Kızılderili dilleri, Sümerce, Bask dili, Eskimo dili'dir.) Meksika'da 2003'te yürürlüğe giren bir yasayla Yukatek Mayacası asli Kızılderili dilleri gibi, ulusal dil ilan edilmiştir. Günümüzde Maya dillerinin konuşulduğu ülkeler, başta Meksika ve Guatemala olmak üzere, Honduras, Belize (Britanya Honduras'ı) ve El Salvador'dur. Türkçe ile Maya dili arasında birçok alanda benzerlikler göze çarpmaktadır. İlk kez Mustafa Kemal Atatürk tarafından başlatılan bu benzerlikleri saptama çalışmasına son zamanlarda dilbilimciler de katılmaya başlamıştır..Maya dili ile Türkçedeki benzerlikler konusunda araştırma yapan Stig Wikander “Mayaca ve Altayca, Maya dilleri ailesinin Altay dilleri ailesiyle akrabalığı var mıdır?” adlı makalesinde saptadığı bazı benzerlikleri sunmuştur. Nitekim son bilimsel araştırmalar Maya dilinin de dahil olduğu Amerindiyen dil ailesinin yaklaşık 16.000 yıl öncesine dek Sibirya’da yaşayanların diliyle ortak bir kökene sahip olduğu yönündedir. 1845 yılında Meksika’ya yerleşip buradaki yerel ağızları öğrenerek “Mayalar” ve “Mu” hakkında çok önemli araştırmalara imza atan Charles Étienne Brasseur de Bourbourg, hayatını Orta Amerika tarihine, felsefe ve din konularına adamış bir bilim insanıdır. Brasseur, Mayalar konusundaki ilk araştırmaları yerinde araştırmış döneminin birkaç uzmanından biridir. Atatürk, Brasseur ’un “Maya Dili” adlı bu çok önemli kitabını sayfa kenarlarına notlar alarak ve önemli gördüğü yerlerin altını çizerek büyük bir dikkatle okumuş ve Maya diliyle Türkçe arasındaki benzerlikleri ortaya koymaya çalışmıştır. küçükresim|Çocuğu ifade eden bir Maya glifi Maya yazısı 250px|küçükresim|sol|Palenque'de bulunan Maya glifleri Bulgular M.Ö. 3. ve 4.yy.’larda bile Mayalar’ın yazı sistemini kullandıklarını göstermektedir. Maya yazısından önce de Orta-Amerika’da çeşitli yazı sistemlerinin kullanıldıkları (Zapotek yazısı, Olmek yazısı vs.) bilinmektedir. Bunlardan biri Olmec ile Maya yazısı arasında bir "geçiş yazısı" denilebilecek Epi-Olmec yazısıdır. Bununla birlikte 5 Ocak 2006’da National Geographic tarafından yayımlanan Maya yazısı inceleme sonuçları Maya yazı sisteminin hemen hemen en eski Orta Amerika yazı sistemleri kadar eski olduğunu göstermektedir. Kısa kısa da olsa, çoğu anıtlar, tabletler, steller (dikiltaşlar ve tahta levhalar) ve çömlekçilik ürünleri üzerine yazılmış olmak üzere günümüzde yaklaşık 10.000 Maya yazıtının ya da metninin varlığı bilinmektedir. Bunlardan başka Mayalar’ın, özellikle çeşitli incir ağacı türlerinin ağaç kabuklarından elde ettikleri kâğıtlara kaydettikleri boyalı metinler mevcuttur.. Fonetik küçükresim|Maya hiyerogliflerinin okunuş sırası İspanyol işgalinin olduğu 16.yy.'dan itibaren Maya dillerinin fonetik yazımı için bir sürü sistem geliştirilmiştir. Fakat bu sistemlerdeki sorun tekbimli olmayışlarıydı. Son yıllarda Mayalar'ın torunlarının kendileri de Latin alfabesi kullanarak bir fonetik sistem geliştirdiler. Maya uzmanlarınca gitgide kullanılmaya başlanan bu sistem sonunda,1989'da Guatemala Kültür ve Spor bakanı tarafından da kabul edilmiş ve bakan bu sistemi esas alan Margarita López Raquec'in "Guatemala'nın Maya dillerini yazmak için alfabeler" adlı kitabını yayımlayarak bunu resmî bir referans belgesi olarak kabul ettiğini göstermiştir. Bu sistemdeki özelliklerden bazıları şunlardır: Bir sessiz harfin arkasındaki apostrof (') o harfin gırtlaktan telaffuz edileceğini gösterir. harfi Türkçedeki gibi okunur. [x] harfi Türkçedeki [ş] gibi okunur. [ch] harfi Türkçedeki [ç] gibi okunur. [j] harfi Türkçedeki [h] gibi okunur. Tek sesli kısa olarak okunur, aynı sesli iki kez yazıldığında o sesli uzun olarak okunur.Bir ortografi makalesi Ayrıca bakınız Maya el yazmaları Guatemala Maya Dilleri Akademisi Mayalar Quechua Mu kıtası Notlar ve referanslar Dış bağlantılar James Churchward'un Maya,Mısır ve Mu alfabelerini karşılaştırma tablosu Olmek glifleri Kategori:Antik Amerika