Minkowski uzayı

bullvar_katip · 27 Mayıs 2024

Fizikte ve matematikte, matematikçi Hermann Minkowski anısına adlandırılan Minkowski uzayı veya Minkowski uzayzamanı, Einstein'ın özel görelilik kuramının en uygun biçimde gösterimlendiği matematiksel yapıdır. Bu yapıda, bilinen üç uzay boyutu tek bir zaman boyutuyla birleştirilerek, uzay zamanını betimlemek için dört boyutlu bir çokkatlı oluşturulmuştur. Kuramsal fizikte, Minkowski uzayı çoğunlukla Öklid uzayıyla karşılaştırılır. Öklid uzayında yalnızca uzaysal boyutlar varken Minkowski uzayında ayrıca bir zamansal boyut da bulunur. Bu yüzden Öklid uzayının bakışım grubu, Öklid grubu olup Minkowksi uzayınınki ise Poincaré grubudur. Minkowski uzayında geometrik uzunluğa karşılık gelen uzayzaman aralığı ya uzaysal ya ışınsal ("yansız") ya da zamansaldır. Dörtvektörlerde Minkovski iççarpımı Ana madde: Minkovski iççarpımı. Ayrıca vektör ve dörtvektör maddelerine bakınız. Bir dörtvektör, dört adet koordinat bileşeni olan vektöre denir. Bu maddede dörtvektörler, koyu ve büyük harflerle gösterilecektir; koyu ve küçük harflerle gösterilenler de üçvektörler, yâni bilinen üç boyutlu vektörler olacaktır. Bilindik iççarpıma oldukça benzeyen, hattâ bilindik iççarpım cinsinden yazılabilen Minkovski iççarpımı, dört boyutlu "hiperbolik" bir iççarpım sunmaktadır. Eğer dörtvektörleri ve olarak seçersek, Minkovski iççarpımı, bileşenler cinsinden olarak tanımlanabilir. Bilindik iççarpım cinsinden de biçimini alır. Buradan hareketle bir dörtvektörün boyu da, olarak bulunur. Minkovski iççarpımı, Einstein toplam uzlaşımı kullanılarak da tanımlanabilir. ifâdesi, birim vektörlerin olan bileşenlerini ifâde edecek şekilde her dörtvektör, ve olarak yazılabilir. Burada birim vektörlerin Minkovski iççarpımları Minkovski metriğinin birim öğesine eşit olarak tanımlanır: Böylece Minkovski iççarpımı olarak yazılmış olur. Burada olarak tanımlandığında iççarpım, biçimini alır. Bu gösterim genel görelilik kuramı çerçevesinde tensör gösterimlerinde sıkça kullanılmaktadır. Daha ilerisi için genel görelilik kuramının biçimsel gelişimi maddesine bakınız. Bilinen vektörlerde olanın tersine, dörtvektörlerin boyları negatif çıkabilir. olduğu zaman dörtvektörün boyu sıfırdan küçük olacaktır. Bu durum hiperbolik sayılarda da böyle olduğundan bazen dörtvektörler hiperbolik dördübir sayılarla da ifâde edilir: Burada olarak tanımlanan (ve hiçbiri 1e eşit olmayan) hiperbolik birim sayılardır. Dörtvektörün boyu yine aynı kalır. Bazen sadece, olarak da gösterildiği olur. Burada aynı şekilde olarak tanımlanır. Bu durumda dörtvektörün boyu olarak elde edilir. Dörtkonum Bilinen şekliyle uzayda vektörler, üç koordinatla gösterilirler: x, y, z. Ancak özel görelilikte ayrıca zaman koordinatı da uzayın, daha doğrusu uzayzamanın bir parçasıdır. Bu yüzden burada vektörler, dört koordinata sahip olurlar. Örneğin bilinen biçimiyle bir konum vektörü, şeklindedir (Bu maddede küçük kalın harfler, üçvektörleri betimleyecektir). Bu vektör, metre birimindedir. Bu vektöre bir de t koordinatını eklersek birim karmaşası olacağından onun yerine dördüncü koordinat ct olarak alınır. Burada c ışık hızı olduğundan bu koordinat yine metre biriminde olacaktır. O halde bir dörtvektör, olarak gösterilmiş olur. Bir dörtkonumun boyu olarak elde edilir. Burada dörtkonum bir Lorentz değişmezidir, yâni Lorentz dönüşümleri altında eylemsiz tüm başvuru çerçevelerine göre değişmezdir. dörtkonumu bir S başvuru çerçevesindeki gözlemcinin uzayzamandaki konumunu ve dörtkonumu da S 'ye göre sabit u hızında hareket eden bir başka çerçevesindeki gözlemcinin uzayzamandaki konumunu ifâde etsin. O halde, olduğu Lorentz dönüşümleri kullanılarak kolaylıkla gösterilebilir. Bu durum ışık için de geçerlidir ki aslında ışık için dörtkonum doğrudan özel görelilik kuramının ikinci ilkesi olan ışık hızının her gözlemciye göre değişmezliği ilkesini ifâde eder. Eğer ışık her gözlemciye göre sabit hızla gidiyorsa, x=vt ifâdesinden dolayı her iki yönü de kapsayacak şekilde olarak yazılır. Bu ifâdenin karesi alındığında olur ve buradan çıkarsanır. Minkovski uzayzamanında bu türden bir vektöre ışınsı vektör denir. Bu vektörler c ışık hızında giden parçacıkların hareket denklemidir. Herhangi bir gözlemci için ise, bu tür vektörlere zamansı vektör denir. Bu vektörler, c hızından düşük hızlarda hareket eden gözlemcileri betimler. Yine eğer bir gözlemci için, oluyorsa (olabildiği, Minkovski iççarpımı altbaşlığında irdelenmişti) bu durumda bu vektörlere uzamsı vektör denir. Bu vektörler de c hızından yüksek hızlardaki gözlemcileri betimler. Bu tür parçacıklara takyon dendiği de olur. Dörthız Bilindik biçimiyle bir hız vektörü üç koordinata sahiptir: Bir hız vektörü, konum vektörünün zamana göre türevi şeklinde tanımlandığına göre, yani özel zaman olmak üzere; olduğundan, dörthız vektörü de aynı şekilde dörtkonumun zaman göre türevi olarak tanımlanmalıdır: Burada olduğundan olduğu görülür. Ayrıca dörthızın boyunun olduğu görülebilir. Burada Lorentz çarpanı olarak yeniden yazılabilir, o halde dörthız vektörünün, olduğu görülür. Dörtmomentum Momentum, kütle ile hızın çarpımıydı, Burada da aynı usavurum devam ediyor ancak küçük ayrıntılar oluşmakta: Burada durgun kütle ve m göreli kütledir. Burada dikkat edilmesi gereken şey, dördüncü koordinatın sadece kütle oluşudur (sonuçta c bir sabit). Bu yüzden dörtmomentumun korunumu aslında Newton fiziğinde "momentumun korunumu" ile "kütlenin korunumu" ilkelerinin ikisini birden kapsar. Böylece iki denklemi olarak yazmak yerine, (4-momentumun korunumu) gibi tek bir denklem yazılmış olur. Bunun yanı sıra olduğundan aslında bu enerjinin de korunumudur ve dörtmomentumun dördüncü bileşenini enerji yapar: O halde dörtmomentumun boyu, yukarıdaki dörthızın boyunda elde edilen sonuç kullanılarak şeklinde elde edilir. Ayrıca, doğrudan boyladığımızda olduğundan, bu iki ifâde eşitlenince ortaya özel göreliliğin en temel denklemlerinden biri olan momentum enerji bağıntısı, yâni bağıntısı çıkar. Dörtivme İvme, hızın zaman göre türevidir. Bilindik ivme şeklinde idi. Bu durumda dörtivme, olarak elde edilir (burada , üçivmedir). Bu ifādedeki 4. bileşen hızla ivmenin nokta çarpımıdır. Bu çarpım, merkezcil hareketlerde sıfır olur, yani; olur. Eğer gözlemciyle aynı andaşlık düzlemindeki ivmeyi inceleyecek olursak, u=0 olacağından bulunur. O halde, yalnız özel ivme olduğunda dörtivme olacaktır. Oysa olsa bile dörthız sıfırlanmıyordu. Kaynakça

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Minkowski uzayı

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi