Moğol İmparatorluğu

bullvar_katip · 27 Mayıs 2024

Moğol İmparatorluğu (Moğolca: Монголын Эзэнт Гүрэн) 1206-1294 yılları arasında Orta Asya'da hüküm sürmüş bir imparatorluktur. Kurulma döneminde Asya'daki Cengiz Han idaresine boyun eğmiş Moğol ve Türk boylarının birleşiminden oluşuyordu. Ardından üst üste gerçekleştirdiği fetihlerle genişledi. Moğol İmparatorluğu, dünyanın bitişik sınırlara sahip en büyük kara imparatorluğudur. 1206 yılında Cengiz Han tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu, kısa zamanda her yönde genişleyerek dünyanın %22'sine yayılmış, 24 milyon kmden fazla bir alanı kapsayan ve tarihin bitişik sınırlara sahip en büyük imparatorluğu hâline gelmiştir. En geniş döneminde 100 milyondan fazla kişiyi topraklarında barındırıyordu. İmparatorluğun bu denli geniş olması Batı ile Doğu'yu birleştirmiş, bu sayede İpek ve Baharat Yolları'nda ticaret yapmak güvenli olmuş ve "Pax Mongolica" denilen barış dönemi yaşanmıştır. Cengiz Han'ın ölümüyle birlikte devlete Ögeday liderlik etmiş ve babasının fetihlerini tamamlamıştır. Öte yandan devlet de, Altın Orda Hanlığı (Cuci'nin Devleti), Çağatay Hanlığı (Çağatay'ın Devleti), İlhanlılar (Hülagû'nun Devleti) ve Kubilay Hanlığı (Tuluy ve oğlu Kubilay'ın Devleti) olmak üzere dört parçaya ayrılmıştır. Moğol İmparatorluğu'nun tamamen sona ermesi ise, Kubilay Han'ın Çin toprakları üzerinde kurduğu Yuan Hanedanı'nın Çinli Ming Hanedanı tarafından 1368 yılında lağvedilmesiyle gerçekleşmiştir. Tarih Kuruluş [[Dosya:Mongolia XI.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.01|Karahıtaylar'ın Liao Hanedanı döneminde Moğol kabileleri (907-1125)]] kelimesi ilk kez 7. yüzyılın sonlarında Çin’e ait Tang Hanedanı yıllıklarında küçük bir kabile ismi olarak geçmektedir. 1140 yılında Cengiz Han’ın büyük dedesi Moğol kabilelerinden Börçiginler'e mensup olan Kabul, bütün Moğolların ilk lideri olarak “han” unvanını almıştır. Cengiz Han’ın babası Yesügey Bahadır onun torunudur. Moğolların en önemli rakibi, güneyde gittikçe yükselen ve güçlenen, olarak da anılan ve Çin’in kuzeyini hızlı ve parlak bir zaferle zapteden Jin Hanedanı idi. Kabul Han ve onun halefi Ambakay Han zamanında Moğollar onlarla mücadele edecek kadar kuvvetlenseler de Tatarlar, Çin derebeylerini hoşnut etmek için Ambakay’ı Çin’e teslim ettiler. Ambakay hiç alışılmadık bir şekilde, “tahta eşek şekli” denen bir duruma sokularak çarmıha gerilip infaz edildi. Cengiz Han’ın büyük amcası Kutua, bu hakarete Çin üzerine ve Tatarlar'a bir dizi saldırı düzenleyerek cevap verdi ve bu akınlar sonunda “Moğol Herkülü” unvanını kazandı. Fakat 1160 yılında, detayları bilinmeyen bir dizi olay sonunda, Kuzey Çin’in hâkimi Jin Hanedanı, Moğollar'ı hezimete uğrattı. Moğollar bir süre karmaşa içinde dağıldılar. Sefalet içinde yüzen bu karmaşık hâldeki Moğollar'ın içerisindeki önemsiz liderlerden biri olan Yesügey Bahadır, Kabul Han’ın torunu ve Börçigin kabilesinin en önemli şahsiyeti idi. Yesügey Bahadır’ın en büyük amacı, ittifaklar kurarak Moğollar'ı güçlendirmekti. Müttefiklerinden bir tanesi, Batı komşusu olan Keraitler idi. Keraitler, 200 yıldan beri Nasturi Hristiyan’dı. Hristiyan Keraitler'in o zamanki lideri Tuğrul idi. Tuğrul, 1160 yılında akrabalarının korkusu ile kaçmak zorunda kalmıştı. Moğollar'ın lideri Yesügey, Tuğrul'a kabilesinin önderliğini yeniden ele geçirmesi için yardım etti. Tuğrul ve Yesügey Bahadır kardeşlik yemini ettikten sonra, daha sonraları Moğollar'ın yeniden ortaya çıkışında olağanüstü önem taşıdığını kanıtlayacak olan bir ittifak kurdular. Cengiz Han Dönemi [[Dosya:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.95|Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu Cengiz Han (saltanatı: 1206 – 17 Ağustos 1227)]] [[Dosya:YuanEmperorAlbumOgedeiPortrait.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.73|2. Moğol İmparatoru Ögeday (13 Eylül 1229 – 11 Aralık 1241)]] [[Dosya:Guyuk.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.73|3. Moğol İmparatoru Güyük (24 Ağustos 1246 – 20 Nisan 1248)]] [[Dosya:Mongke.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.73|4. Moğol Hanı Möngke (1 Temmuz 1251 – 11 Ağustos 1259)]] Moğollar'ın tarih sahnesine çıkışı, Temuçin'in tüm kabileleri Moğol siyasi çatısı altında birleştirip 1206'da Cengiz Han unvanını alması ile gerçekleşti. 1206'ya kadar yaptığı mücadeleler sonucunda Merkitler'i, Naymanlar'ı, Moğollar'ı, Uygurlar'ı, Keraitler'i, Tatarlar'ı ve diğer küçük kabileleri kendi liderliği altında birleştiren Cengiz Han, 1206-1227 arasında Kuzey Çin'deki Batı Şia ve Jin Hanedanı, Orta Asya'daki Karahıtay, Türkistan ve İran'daki Harezmşahlar ile Kafkasya'da Gürcüler, Deşt-i Kıpçak'taki Rus Knezlikleri, Kıpçaklar ve İdil Bulgarları üzerine gerçekleştirdiği seferler sonucunda Pasifik'ten Hazar Denizi'ne kadar uzanan Moğol İmparatorluğu'nu kurdu. Cengiz Han daha hayatta iken kurduğu imparatorluğu dört oğlunun idaresine vermiş ve kaynaklar bunlardan "dört ulus" diye söz etmişlerdir. Kağanlık, olarak merkez Karakurum’da olmak üzere Ögeday'a bırakılırken, Balkaş’ın kuzey ve doğusundaki Tarbagatay, Kara İrtiş ve Uranga bölgelerinin idaresi de ona verilmişti. Çağatay’a eski Kara Hıtay İmparatorluğu, Issık Göl, Çu ve Talas havzaları ile Maveraünnehir’e kadar uzanan topraklar verilmiştir. Cengiz’in en küçük oğlu Tuluy ise Moğol geleneğine göre ailenin koruyucusu “Otçigin” sıfatıyla babadan kalan ilk toprakların mirasçısı olarak Tula, Yukarı Onon, Yukarı Kerulen arasındaki topraklara sahip olmuştur. Tuluy, cesur ve iyi bir asker olmasına rağmen çok fazla genişleme siyaseti gütmemiş ve kendisini içkiye vererek 1232’de ölmüştür. Güney Sibirya, Kıpçak bozkırları, Harezm ve Kafkasya toprakları büyük oğlu Cuci’ye verilmişti. Ancak Cuci, Cengiz Han'ın ölümünden 6 ay önce öldüğü için idaresi altındaki topraklar, onun oğulları Orda ve Batu'ya verildi. Batı'da alınacak yeni topraklar da Batu'nun idaresine bırakıldı. 1235-1242 arası Batu Han, Moskova ve Kiev’i fetheder ve böylece Rusların “Tatar boyunduruğu” dediği yaklaşık 300 sene sürecek dönem başlar. Avrupa’daki Moğol seferlerini planlayan Subutay ile Batu Han’ın seferleriyle Moğollar Rusya, Ukrayna, Polonya üzerinden Almanya’nın doğusuna, Hırvatistan ve Dalmaçya sahillerine kadar istila etmişler, hatta büyük bir Polonya ordusu ile Macar ordusunu yenerek Macaristan topraklarını da ele geçirmişlerdi. Ancak Batu Han, 1242 yılında Viyana önlerinde iken Ögeday ölünce, seferde olan yeni kağanın seçilmesi için ordusuyla Moğolistan’a döner ve Avrupa, Moğol istilasından ancak bu şekilde kurtulur. Bir diğer yoruma göre, Doğu Avrupa topraklarının zengin olmaması, Moğollar'ın İran ve Çin’de yaptıkları gibi Doğu Avrupa'da yerleşmemesinin başlıca nedeniydi. Batu Han'a ait olan yerlere, babasının adından dolayı "Cuci ulusu" deniyordu. Batu, Cengiz Han'ın hakimiyet alameti olarak kendisi için altın busagalı Ak Orda kurdurmuştu. Üzeri altın kaplama olduğu için, bu otağa altın orda deniliyordu. Böylece babasından dolayı “Cuci ulusu” olarak anılan Batu Han'ın Altın Orda'sı, imparatorluk parçalandıktan sonra kurulacak olan dört devletten birine temel teşkil etti. 1241’de Moğollar'ın İran istilasını yürütmek için Baycu Noyan tayin edildi. Baycu Noyan, Anadolu’yu Moğollar'a bağlayarak Büyük Han’ın nazarında itibar kazanmak istiyordu. Bu amaçla 1242’de Erzurum’u kuşatarak ele geçirmiş, bu olay üzerine 1243 ilkbaharında Kayseri’de toplanan Anadolu Selçuklu ordusunu Sivas-Erzincan arasındaki Kösedağ mevkiinde mağlup etmiş ve Anadolu Selçuklu Devleti, Moğollar'a her sene yüklü bir miktar vergi ödemek koşulu ile barış yapmak zorunda kalmıştır. [[Dosya:MongolEmpire.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.37|Möngke döneminde genişleyen Moğol sınırları.Pembe: 1251-59 yılları arasındaki ele geçen topraklar.]] 1255 kurultayında Büyük Han olan Tuluy’un oğlu Möngke, merkez Karakurum’da Büyük Han olarak kendisi kalırken, kardeşlerinden Kubilay’ı Çin’in tamamının fethi için, Hülâgu’yu ise tam bir kontrol sağlanamayan İran’a “il-han”, yani bölgesel han olarak gönderdi. Hülâgu, 1256 yılında Tebriz'i başkent yaparak Azerbaycan'a yerleşti ve kendi devletini kurdu. Aynı yıl İran’daki Alamut Kalesi’ni fethedip yerle bir ederek Hasan Sabbah’ın 166 yıl boyunca dehşet saçtığı Haşhaşiler tarikatının sonunu getirmesinin yanı sıra 1258 yılında Bağdat’ı fethederek Abbâsî Hilafeti'ne son verdi. [[Dosya:Ariq Böke.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.73|5. Moğol Hanı Arık Böke (11 Ağustos 1259 – 21 Ağustos 1264)]] küçükresim|sağ|upright=1.39|Moğol İmparatorluğu'nun en geniş sınırları [[Dosya:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.73|6. Moğol Hanı Kubilay Han (5 Mayıs 1260 – 18 Şubat 1294)]] Möngke'nin 1259'daki ölümüyle Moğollar'ın büyük fütühat devri sona erdi. 1260'taki Ayn Calut Savaşı'nda Moğol ordusu, Sultan Baybars komutasındaki Memluk ordusuna yenildi. Möngke'nin ölümüyle Cengiz Han soyundan gelen yöneticiler arasında bağlar iyice gevşemeye başladı. 1262'de Batu'nun oğlu Berke ile Hülâgu, güçlerini birleştirip topraklarını batıya doğru genişletecek yerde, Azerbaycan ve Kafkasya'daki otlaklar yüzünden bir dizi çarpışmaya girdiler. Berke’nin Mısır Memlukları ve Anadolu Selçukluları ile ittifakı, hem de akrabalık tesis edişi, Hülâgu'nün batıya doğru ilerlemesinin önünü tıkadı. Aynı tarihte Doğu'da Tuluy'un çocukları, Kubilay ve kardeşi Arık Böke arasındaki taht kavgasından çıkan ve dört yıl süren savaş sonucu merkez de sarsıntı içerisindeydi. Kubilay bu mücadeleden galip çıkıp kağanlık kendisine geçince başkenti, Karakurum'dan bugünkü Pekin'e taşıdı. Böylece Çağatay ulusu ve Batu’nun Altın Ordası'ndan sonra Çin'de Çinlilerin Yuan Hanedanı olarak adlandırdığı Kubilay Hanlığı, İran'da da Hülagü'nün İlhanlılar'ı olmak üzere iki devletin daha temelleri atılmış oluyordu. 1294’te Büyük Han Kubilay’ın ölümünden sonra imparatorluk parçalanmıştır. Bilimsel çalışmalar Kubilay, henüz daha tahta geçmeden 1250'li yıllar içinde Cemaleddin gibi müslümanların da bulunduğu eğitmen ve bilim adamlarını himayesi altına aldı ve müslüman astronomlar, Şensi'deki gözlemevinin kurulmasına katkıda bulundular. Moğol İmparatorluğu'nun hükümdarları [[Dosya:Mongol soldiers by Rashid al-Din 1305.JPG|küçükresim|upright=1.14|Moğol askerleri (Reşidüddin Camiût-Tevarih kitabından)]] Nâibler Töregene (1241 - 1246) Oğul Keymiş (1249 - 1251) Büyük Han ve Yuan Hanedanı'nın imparatorları Temûr Olcaytu Han 1294-1307 Kaysan Külük Han 1307-1311 Buyantu Han 1311-1320 Kegen Han 1320-1323 Yesün Temür Han 1323-1328 Arigaba Han 1328 Tok-Temür 1328-1329 Kutugtu Han 1329-1332 R.İnçendpar Han 1332 Toğan Temür 1332-1370 Soyağacı Ardılları Cuci'nin Devletinden doğan ülkeler Altın Orda Hanlığı Toka Temür sülalesi Kırım Hanlığı Kazan Hanlığı Kasım Hanlığı Astrahan Hanlığı Kazak Hanlığı Nogay Orda - Cuci ailesine hizmet eden Mangitler Sufi Hanedanı - Cuci ailesine hizmet eden Kongiratlar Şiban sülalesi Sibir Hanlığı Şeybani Hanlığı Buhara Hanlığı Hive Hanlığı Hokand Hanlığı Buhara Emirliği Çağatay'ın Devletinden doğan ülkeler Çağatay Hanlığı Doğu Çağatay Hanlığı Moğolistan Hanlığı - Çağatay'ın sülalesinden Tuğluk Timur'un oğulları Kaşgar Hanlığı - Moğolistan hanının sülalesinden Batı Çağatay Hanlığı Timur İmparatorluğu - Çağatay ailesine hizmet eden Barlaslar Babür İmparatorluğu Tuluy'un hanesinden doğan ülkeler Yuan Hanedanı、Kuzey Yuan - Tului'nin ikinci oğlu Kubilay'ın oğulları Oyrat - Tuluy ailesine hizmet eden Oyratlar Cungar - Oyratların Cungar kolu İlhanlılar - Tuluy'un üçüncü oğlu Hülagû'nun oğulları Celayir Hanedanı - Tuluy ailesinin hizmet eden Calayirler Kaynakça İlgili filmler 'Монгол' (2007) Resmî site Fragman Kategori:VikiProje Tarih kaynak bekleyen maddeler

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Moğol İmparatorluğu

bullvar_katip

Administrator

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi