Neptün ötesi cisim

bullvar_katip · 21 Mayıs 2024

Neptün ötesi cisim (NÖC), Güneş Sistemi'nde bulunup ortalama yörüngesi Neptün'ün ortalama yörüngesinden daha büyük olan bütün gök cisimlerine verilen addır. Uzayın bu bölümünde kalan Kuiper kuşağı, Oort bulutu ve dağınık disk cisimleri bu kategoridendir. İlk keşfedilen Neptün-ötesi cisim 1930'da Plüton'du. Buna benzer ikinci "bağımsız" bir gök cismini keşfetmek için 60 yıldan fazla bir süre geçmiş, 1992'de (15760) 1992 QB gözlenmişti (1978'de Plüton'un ayı Charon keşfedilmişti). O zamandan 2008 sonuna kadar yüzeyi, boyutları ve yörüngeleriyle farkl 1075 Neptün-ötesi cisim bulunmuştur. Bilinen en büyük NÖC, 2005'te ilk kez gözlenen Eris'tir. İkinci büyük NÖC'se Plüton'dur. Dağılım ve Sınıflama sağ|küçükresim|400px|Neptün-ötesi cisimlerin dağılımı Diyagram, 70 AB'ye kadar uzakta olduğu bilinen Neptün-ötesi cisimlerin dağılımını gezegen yörüngeleri ve Centaurlar'la birlikte göstermektedir. Farklı sınıflar değişik renklerle kodlanmışlardır. Resonanstaki cisimler (yâni Neptün'le yörüngesel resonansta olanlar) kırmızıyla gösterilmiştir: (Neptün Troyanlar, Plütinolar ve bir miktar daha küçük gruplar). Kuiper kuşağı kavramı, klâsik cisimleri tekrar gruplandırmaktadır (kubevanolar mavi, Plütinolar ve twotinolar kırmızı). Dağınık disk, diyagramın çok daha sağına kadar devam eder. Bilinen cisimlerin ortalama uzaklığı 500 AB (Sedna) ve aphelia'ları 1000 AB'den fazladır ((87269) 2000 OO). Kayda değer Neptün-ötesi Cisimler 134340 Plüton bir cüce gezegendir. Charon, Plüton'un en büyük uydusudur. (15760) 1992 QB, kubevano, Plüton ve Charon'dan sonra keşfedilmiş ilk Kuiper kuşağı cismi. 1998 WW, Plüton ve Charon'dan sonra keşfedilen ilk çift cisimdir. (15874) 1996 TL, dağınık disk cismi olarak sınıflandırılan ilk gök cismi. (48639) 1995 TL, çok büyük bir uydusu olup ilk keşfedilmiş dağınık disk cismidir. 1993 RO, Plüton'dan sonra keşfedilmiş ilk Plütüno'dur. 20000 Varuna ve 50000 Quaoar, büyük kubevanolar. 90482 Orcus ve 28978 Iksiyon, büyük plütinolardandır. 90377 Sedna, Genişletilmiş Dağınık Disk adı verilen yeni kategoride sınıflandırılımış uzak bir cisimdir (G-DDC), bağımsız cisimler, Uzak Bağımsız Cisimler (UBC) ya da dağınık genişletilmiş olarak formel sınıflamada DEİ'dedir 136108 Haumea, bir cüce gezegendir. Kubevanodur ve bilinen dördüncü büyük Neptün-ötesi cisimdir. Bilinen iki uydusu ve olağandışı kısa dolanım süresiyle tanınmaktadır (3,9 h) 136199 Eris, cüce gezegen, bir dağınık disk cismi. Bilinen en büyük Neptün-ötesi cisimdir. Dysnomia adlı bir uydusu vardır. 136472 Makemake, cüce gezegen. Bir kubevanodur ve bilinen üçüncü büyük Neptün-ötesi cisimdir. 2004 XR, bir dağınık disk cismi olup olağandışı yüksek eğimli dairesel bir yörüngesi vardır. (87269) 2000 OO ve (148209) 2000 CR, en uzak noktaları 1000 AB'ni geçen dış merkezli yörüngeleriyle dikkat çekerler. Daha detaylı bir liste, Neptün-ötesi cisimler listesindedir. Fiziksel karakteristikler En büyük Neptün-ötesi cisimler dışında görünür kadirleri gözönünde tutulduğunda (>20) araştırmalar, yalnız şu fiziksel özellikleri inceleyebilmektedir: en büyük cisimlerin ısı emisyonu (bkz. See kadir saptaması), Renk indeksleri yâni görünür kadirlerin değişik filtrelerle karşılaştırması tayflar, görünür ve kızılötesi ışınların analizi Renkler ve tayfların araştırılmasıyla cisimlerin kökeni ve başka sınıf cisimlerle bağıntıları ortaya çıkarılabilir. Bu sınıflar centaurlar ve dev gezegenlerin Kuiper kuşağı'ndan geldikleri sanılan kimi uydularıdır (Triton, Phoebe). Fakat yorumlar, tayfların birden fazla yüzey bileşimi modeline uyması ve yüzeydeki parçacıkların boyutlarının tam bilinememesinden dolayı tipik olarak belirsiz olurlar. Daha açık bir ifâdeyle optik yüzeylerin bileşimi, yoğun ışınım, güneş rüzgârı ve mikro meteoritlerle değişmektedir. Bundan dolayı yüzeylerdeki görünen ince tabakalar, altlarında bulunan regolitten bambaşka olabilirler. Küçük NÖClerin yüzeylerinin tayflarında görülen düşük yoğunlukta tolin gibi (karbon içeren) organik maddelerle kaya ve buz karışımından oluştuğu düşünülmektedir. Diğer taraftan 2.600-3.300kg/m3 arası yüksek yoğunluklu Haumea, buz içermeyen bir malzemeyle kaplı olabilir (Plüton'un yoğunluğu: 2.0 g/cm3). Kimi küçük NÖClerin birleşimleri kuyruklu yıldızlara benzeyebilir. Gerçekten de kimi Centaurlar Güneş'e yaklaştıklarında mevsimlik değişikliklere uğradıklarından yapılan sınıflamaların sınırları bulanıklaşır (bkz. 2060 Chiron ve 133P/Elst-Pizarro). Fakat Centaurlar ve NÖCler arası karşılaştırmanın sonucu hâlâ tartışma konusudur. Renkler sağ|küçükresim|450px|Neptün-ötesilerin renkleri Centaurlar gibi NÖClerin mâvi-griden çok kırmızıya kadar çok çeşitli renkleri olup Centaurlar'ın hilâfına açıkça iki grupta toplanırlar. Gruplardaki dağılımları da tekbiçimlidir.. Renk indeksleri mâvi (B), görünen ışık (V), yeşil-sarı ve kırmızı (R) filterlerden izlenen cisimlerin görünür kadirdeki farklılıklarının basit bir ölçütüdür. Diagram, bilinen renk indeksleri en büyük cisimler dışında hepsi için biraz kuvvetlendirilmiş renklerle resimlemektedir. Referans olarak Triton ve Phoebe, centaurlardan Pholus ve Mars gösterilmiştir (sarı etiketli sembollerin boyutları orantılı değildir). Renk ve yörünge karakteristikleri arası korelasyonlar araştırılmış ve değişik dinamik sınıfların değişik kökenleri olduğu kuramını doğrulamıştır. Klâsik cisimler Klâsik cisimler, iki değişik renk sınıfında toplanmışa benzemektedirler: eğimleri ekliptiğe göre . Diyagram, bağıl büyüklükleri göstererek en büyük NÖClerin aklılık ve renkleri resimlemektedir. Ayrıca bilinen uydular ve Haumea'nın (2003 EL) hızlı dolanımdan kaynaklanan ender şekli de görünmektedir. Makemake (2005 FY} etrâfındaki yay, aklığındaki belirsizliği göstermektedir. Eris'in boyu Michael Brown'un HUT'yla yaptığı ölçüme (2400km) dayanır (nokta dağılım modeli). Etrâfındaki yay, Bertoldi'nin yaptığı ısıl ölçümü (3000km) göstermektedir (kaynaklar için maddenin bağlı bölümüne bakınız). Tayflar Cisimler, görünen kırmızı ve yakın kızılötesinde değişen yansıtıcılıkları olan çok çeşitli tayflar göstermektedirler. Rengi belli olmayan cisimleri, kırmızı ve kızılötesi açısından dengeli bir tayf gösterirler. Çok kırmızı cisimler, kızılötesinden ziyâde kırmızı renkte yansıtan dik bir eğim oluştururlar. Son zamanlarda teşebbüs edilen (Centaurlarla ortak) sınıflama, BB (mâvi, ortalama olarak B-V=0.70, V-R=0.39 örn. Orcus)'den RR'ye (çok kırmızı, B-V=1.08, V-R=0.71, örn. Sedna) kadar gitmektedir. Bu sınıflamada BR ve IR ara sınıflardır ve çoğunlukla kızılötesinde farklılık gösterirler (bands I, J ve H). Yüzeylerin tipik modellerinde su buzu, şekilsiz karbon, silikatlar ve yoğun ışımayla oluşmuş tolin adlı organik makro moleküller bulunmaktadır. Dört ana tolinle kırmızılaşma eğimiyle uyuşan bir açıklanma getirilmektedir: Titan tolininin 90% N ve %10 CH(gazlı metan)'dan oluştuğu sanılmaktadır Titan tolininin yukarıdaki gibi, fakat çok düşük (0.1%) metan içerikle olduğu (etan) buz tolin I, %86 HO ve %14 CH (etan) karışımından oluştuğu sanılmaktadır) (metanol) buz tolin II, 80% HO, 16% CHOH (metanol) ve 3% CO İki aşırı sınıfı oluşturan BB ve RR'nin resimlendirilmesi için aşağıdaki bileşim farz edilmiştir: Sedna için (RR çok kırmızı): %24 Triton tolin, %7 karbon, %10N, %26 metanol, %33 metan Orcus için (BB, gri/mâvi): %85 şekilsiz karbon +%4 titan tolin, %11 H0 buz Boyut saptanımı NÖClerin çapını tespit zordur. Çok iyi yörüngesel bilgi alınmış olan büyük cisimler için (ismen Plüton ve Charon) çaplar, yıldız tutulmalarıyla kesin olarak ölçülebilir. Diğer NÖCler için çaplar termal ölçümlerle saptanır. Cismi aydınlatan ışığın şiddeti (Güneş'e olan uzaklıktan) bilinemediğinden ve (atmosfersiz bir cisim için genelde kötü olmayan) yüzeyinin büyük bölümünün termal dengede olduğu varsayımıyla büyük NÖClerin çapı tespit edilir. Bilinen bir aklılık için yüzey sıcaklığını ve ona karşılık olan ısı radyasyonu tahmin edilebilir. Bunun dışında cisim boyutları bilinirse hem görünen ışık miktârı, hem de yayımlanıp Dünya'ya gelen ısı radyasyonunun tahmîni yapılabilir. Basitleştirici bir değişken de Güneş'in neredeyse bütün ışınlarını görünen ışık ve ona yakın frekanslarda yayımlarken NÖClerin soğuk sıcaklıklarında ısı radyasonu tamâmen farklı dalga boylarında (uzak kızılötesi) yayımlanır. Bunun sonucu olarak iki bilinmeyen (aklık ve boyut) vardır. Bu bilinmeyenler iki bağımsız ölçümle (yansıtılan ışık ve yayımlanan kızılötesi ısı radyasyonuyla) tespit edilebilir. Mâlesef NÖCler Güneş'ten o kadar uzaktadırlardır ki hepsi çok soğuktur. Bundan dolayı 60 μm dalgaboyu cıvârında kara cisim radyasyonu verirler. Bu dalgaboyunu Dünya'dan izlemek imkânsızdır. Ancak uzaydan, örn. Spitzer Uzay Teleskobu'yla ölçülebilir. Yere bağlı rasatlarda astronomlar kara cisim radyasyonunun uzak kızılötesinde görünen ucunu gözleyebilirler. Bu uzak kızılötesi radyasyonu o denli zayıfdır ki termal metotla ancak en büyük KKC'lara uygulanabilir. (Küçük) Cisimlerin çoğunluğu için çap, bir aklık farzedilerek tahmin edilir. Fakat bulunan aklıklar 0,50 ilâ 0,05 arası olduğundan kadiri 1,0 olan bir cisimde belirsizlik 1200 – 3700km arasıdır. Kaynakça Dış bağlantılar Harvard Üniversitesi'nin Neptün ötesi cisimler listesi(İngilizce)

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Neptün ötesi cisim

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi