Devletin düzeni / nizamülmülk"dünyada hiçbir iş cömertlikten ve ekmek vermekten daha iyi değildir."nizamülmülk - siyasetname
Ebu Ali Kıvamuddin Hasan bin Ali bin İshak et-Tusi, 10 Nisan 1018'de Horasan'ın Tûs şehrinde doğmuştur. Büyük Selçuklu Devleti'nin ikinci hükümdarı Sultan Alparslan ile daha sonra tahta geçen oğlu Sultan Melikşah'a 29 yıl vezirlik ve aynı zamanda vekillik yapan Nizamülmülk, tarihi süreçte İslam dünyasının en başarılı devlet adamlarından birisi olarak gösterilmektedir.
Görevde olduğu süreçte Malazgirt Savaşı başta olmak üzere pek çok muharebe kazanılmış ve 200'e yakın şehir fethedilerek ülke coğrafyasına dahil edilmiştir. Doğuda Kaşgar'dan başlayan ve batıda Beytü'l Makdis'e uzanan, Maveraünnehir, Horasan, Irak, Şam, Arap yarımadası ile muhtelif Rum bölgelerini içine alan büyük Selçuklu topraklarını Sultan'ın ardından en yetkili şahıs olarak idare eden Nizamülmülk, yönettiği mezkur coğrafyada haksızlığın engellenmesi ve adaletin hâkim olması adına büyük gayret göstermiştir. Ahlak, emin ve bilgelik gibi bazı vasıflarla temeyyüz eden Fars devlet adamı, adalete bilhassa önem vermiş ve yönetim ile iktidarın zulümle devam edemeyeceğini defaatle dile getirmiştir.
Halifenin merkezi Bağdat'ta, minberlerde adı zikredilen ilk Türk hükümdarı olan Alparslan'a 10 yıl boyunca vezirlik eden Nizamülmülk, Sultan'ın vefatının ardından baş gösteren taht kargaşasında Melikşah'tan yana tavır koyarak diğer taht varislerini bertaraf etmiş ve genç Melik'in tahta çıkmasında etkili bir rol üstlenmiştir. Melikşah'a 20 yıl gibi kadar uzun bir zaman zarfı boyunca vezirlik ve vekillik yapan Nizamülmülk, devlet politikalarının belirlenmesi ve uygulanmasında etkili bir rol üstlenmiştir. Selçuklu Sultanı, devlet güvenliği ve savaş gibi konularla daha çok alakadar olurken, diğer idari ya da mali işleri ve ayrıca devlet teşkilatının işleyişini tamamen İranlı vezir'in tasarrufuna bırakmıştır. Nitekim Katip Çelebi, Süllü'l-Vusûl adlı eserinde bu hususa dikkat çekerek Nizamülmülk'ün devlet idaresinde vezirliğin üstünde bir görev ifa ettiğini yazmıştır. Hem Alparslan hem de Melikşah tarafından kendisine geniş yetkiler verilmiş olsa da, Sultanların izni olmadan hiçbir işi başına buyruk bir şekilde yapmamaya özen göstermiş olan Nizamülmülk'ün bu manadaki davranışları, el-Kâmil fi't-Târîh adlı eserde geçen kayıtlar açısından emsal niteliği taşımaktadır. Keza eserdeki kayda göre Melikşah: "Maslahat gördüğün bütün işleri yap." diyerek geniş bir yetki vermesine rağmen İranlı vezir: "Ancak senin emrettiklerini ve izin verdiklerini yaparım." şeklindeki cevabıyla bu konudaki hassasiyetini göstermiştir. Ayrıca yine, Sultan'ın, Nizamülmülk'e: "Küçüğünden büyüğüne bütün malların tasarrufunu sana bıraktım. Sen babasın." dediğine de yer verilmiştir.
Büyük Selçuklu Devleti ile Abbasi Devleti arasındaki ilişkilerin uyum içinde müspet ve dostane şekilde devam etmesinde Nizamülmülk'ün şahıs olarak özel bir yerinin olduğunu da bilhassa vurgulamak gerekmektedir. Öteki taraftan imar faaliyetleriyle beraber ikta sistemini de tesis eden İranlı devlet adamı, uyguladığı bu politikalar sayesinde devletin temellerini güçlendirmiş ve Selçuklu ordusunu dönemin en güçlü askeri kuvveti haline getirmiştir. Devletin siyasi ve mali disiplinlerinin belirlenmesinde önemli bir rol üstlendiği gibi din ve mezhep ile alakalı konularda da başlıca aktörlerden biri olan Nizamülmülk, ülkenin bütünlüğünü tehdit eden batini oluşumlarla mütemadiyen mücadele etmiştir. Devlet idaresi, tasavvufi bir neşveye sahip olan vezirden mütevellit sufilere olumlu yaklaşmış ve bu şahısları desteklemiştir. Nitekim Selçuklu idaresinin benimsediği ve teşvik ettiği Sünni tasavvuf anlayışı daha sonra kurulan Türk devletlerine de tevarüs etmiştir.
İlk eğitimini babasının yanında alan genç Nizam, bilahare babasının isteği ve tesviğiyle, dönemin meşhur Sünni alimi olan Muvaffak Nişaburi'nin okuluna Nişabur'a gönderilmiş ve burada (kimi kaynaklar hadisenin bu şekilde cereyan etmediğini ifade etse de) Ömer Hayyam ve Hasan Sabbah ile tanışmıştır. Rivayet odur ki; üç arkadaş talebelik yıllarında birbirlerine "Aramızdan kim ihya olur, sübuta ererse; diğer ikisine yardım edecek." şeklinde bir söz vermiştir. Nitekim Nizamülmülk, belirli bir zaman zarfının akabinde Selçuklu devleti'ne vezir olmuş ve kendisine ilk ziyareti Hayyam yapmıştır. Nizam, Hayyam'a hizmetlerde bulunmuştur. Hayyam, bu hizmetlerden memnun kalmış ve Nizam'a ilham verici şiirler yazmıştır. Nizam'ın vezirliği sırasında, Hayyam'ın şöhreti artmış ve Nizamülmülk'ün desteğiyle birçok eser kaleme almıştır. Nizamülmülk, Hasan Sabbah'la da dost kalmış ve ona Selçuklu devletinin ilerideki politikalarında yardımcı olmaya çalışmıştır.
Uzun süren vezirliği sırasında devlet yönetimine tam anlamıyla hakim olmasından rahatsız olan bazı devlet adamları Nizamülmülk'ün idari tasarruflarını, evlat ve kölelerinin önemli mevkileri ele geçirmelerini bahane ederek onu sultana şikayet etmişlerdir. Sultan Melikşah bu şikayetler karşısında vezirini huzuruna çağırıp dinlemiş; her defasında onu haklı bularak yetkilerini arttırmış ve şikayetçileri ağır şekilde cezalandırmıştır. Bu tarz girişimlerden bir sonuç alınamadığını gören Sultan Melikşah'ın eşi Terken Hatun ile veziri Tacülmülk, saray eşrafından çeşitli güç odaklarının desteğini sağlamalarının akabinde alenen Nizamülmülk aleyhine konuşmaya başlamışlardır. Oğlu Mahmud'u veliaht tayin ettirmek isteyen ve bu hususta Nizamülmülk'ü yegane engel gören Terken Hatun, baş veziri gözden düşürmek için sultanı etkilemeye çalışmış ve bu hususta görece muvaffak da olmuştur. Zira Sultan Melikşah nihayetinde Nizam'a haber göndererek yetkilerini aştığını ve hükümdarlığa ortak haline geldiğini bildirerek kendisini vezirlikten azletmekle tehdit etmiştir. O güne kadar bilgece sözlerle Melikşah'ı sakinleştiren Nizamülmülk ise bu defa sert bir üslupla, yaptığı iyilikleri ve idari hizmetleri sultana hatırlatmış ve kendisini vezirlikten azlettiği takdirde tacı ile devletinin yok olacağını söylemiştir. Melikşah bu gerginliğe rağmen onu görevden almamıştır. Ravendi, Terken Hatun'un isteğiyle Nizamülmülk'ün azledildiğini ve yerine Tacülmülk'ün getirildiğini aktarmışsa da bu doğru değildir. Mezkur hadisenin ardından Sultan Melikşah; Nizamülmülk, Terken Hatun, Tacülmülk ve diğer devlet adamlarıyla birlikte İsfahan'dan Bağdat'a hareket etmiş ve Nihavend yakınlarındaki Şehne adlı köyde konakladıkları esnada İranlı vezir, Ebu Tahir-i Errani isimli bir batıni fedaisi tarafından öldürülmüştür (14 Ekim 1092). Batınilerin öldürdüğü ilk devlet adamı olarak kabul edilen Nizamülmülk'ün ölümünden otuz beş gün sonra ise Sultan Melikşah vefat etmiştir.
Nizamülmülk'ün hayatına ve icraatlarına dair daha fazla bilgi edinmek isteyenlere Mehmet Fuad Köprülü'den Ata, Abdülkerim Özdandaş'tan Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi ve Siyasetname adlı eserleri tavsiye ediyorum.
Ebu Ali Kıvamuddin Hasan bin Ali bin İshak et-Tusi, 10 Nisan 1018'de Horasan'ın Tûs şehrinde doğmuştur. Büyük Selçuklu Devleti'nin ikinci hükümdarı Sultan Alparslan ile daha sonra tahta geçen oğlu Sultan Melikşah'a 29 yıl vezirlik ve aynı zamanda vekillik yapan Nizamülmülk, tarihi süreçte İslam dünyasının en başarılı devlet adamlarından birisi olarak gösterilmektedir.
Görevde olduğu süreçte Malazgirt Savaşı başta olmak üzere pek çok muharebe kazanılmış ve 200'e yakın şehir fethedilerek ülke coğrafyasına dahil edilmiştir. Doğuda Kaşgar'dan başlayan ve batıda Beytü'l Makdis'e uzanan, Maveraünnehir, Horasan, Irak, Şam, Arap yarımadası ile muhtelif Rum bölgelerini içine alan büyük Selçuklu topraklarını Sultan'ın ardından en yetkili şahıs olarak idare eden Nizamülmülk, yönettiği mezkur coğrafyada haksızlığın engellenmesi ve adaletin hâkim olması adına büyük gayret göstermiştir. Ahlak, emin ve bilgelik gibi bazı vasıflarla temeyyüz eden Fars devlet adamı, adalete bilhassa önem vermiş ve yönetim ile iktidarın zulümle devam edemeyeceğini defaatle dile getirmiştir.
Halifenin merkezi Bağdat'ta, minberlerde adı zikredilen ilk Türk hükümdarı olan Alparslan'a 10 yıl boyunca vezirlik eden Nizamülmülk, Sultan'ın vefatının ardından baş gösteren taht kargaşasında Melikşah'tan yana tavır koyarak diğer taht varislerini bertaraf etmiş ve genç Melik'in tahta çıkmasında etkili bir rol üstlenmiştir. Melikşah'a 20 yıl gibi kadar uzun bir zaman zarfı boyunca vezirlik ve vekillik yapan Nizamülmülk, devlet politikalarının belirlenmesi ve uygulanmasında etkili bir rol üstlenmiştir. Selçuklu Sultanı, devlet güvenliği ve savaş gibi konularla daha çok alakadar olurken, diğer idari ya da mali işleri ve ayrıca devlet teşkilatının işleyişini tamamen İranlı vezir'in tasarrufuna bırakmıştır. Nitekim Katip Çelebi, Süllü'l-Vusûl adlı eserinde bu hususa dikkat çekerek Nizamülmülk'ün devlet idaresinde vezirliğin üstünde bir görev ifa ettiğini yazmıştır. Hem Alparslan hem de Melikşah tarafından kendisine geniş yetkiler verilmiş olsa da, Sultanların izni olmadan hiçbir işi başına buyruk bir şekilde yapmamaya özen göstermiş olan Nizamülmülk'ün bu manadaki davranışları, el-Kâmil fi't-Târîh adlı eserde geçen kayıtlar açısından emsal niteliği taşımaktadır. Keza eserdeki kayda göre Melikşah: "Maslahat gördüğün bütün işleri yap." diyerek geniş bir yetki vermesine rağmen İranlı vezir: "Ancak senin emrettiklerini ve izin verdiklerini yaparım." şeklindeki cevabıyla bu konudaki hassasiyetini göstermiştir. Ayrıca yine, Sultan'ın, Nizamülmülk'e: "Küçüğünden büyüğüne bütün malların tasarrufunu sana bıraktım. Sen babasın." dediğine de yer verilmiştir.
Büyük Selçuklu Devleti ile Abbasi Devleti arasındaki ilişkilerin uyum içinde müspet ve dostane şekilde devam etmesinde Nizamülmülk'ün şahıs olarak özel bir yerinin olduğunu da bilhassa vurgulamak gerekmektedir. Öteki taraftan imar faaliyetleriyle beraber ikta sistemini de tesis eden İranlı devlet adamı, uyguladığı bu politikalar sayesinde devletin temellerini güçlendirmiş ve Selçuklu ordusunu dönemin en güçlü askeri kuvveti haline getirmiştir. Devletin siyasi ve mali disiplinlerinin belirlenmesinde önemli bir rol üstlendiği gibi din ve mezhep ile alakalı konularda da başlıca aktörlerden biri olan Nizamülmülk, ülkenin bütünlüğünü tehdit eden batini oluşumlarla mütemadiyen mücadele etmiştir. Devlet idaresi, tasavvufi bir neşveye sahip olan vezirden mütevellit sufilere olumlu yaklaşmış ve bu şahısları desteklemiştir. Nitekim Selçuklu idaresinin benimsediği ve teşvik ettiği Sünni tasavvuf anlayışı daha sonra kurulan Türk devletlerine de tevarüs etmiştir.
İlk eğitimini babasının yanında alan genç Nizam, bilahare babasının isteği ve tesviğiyle, dönemin meşhur Sünni alimi olan Muvaffak Nişaburi'nin okuluna Nişabur'a gönderilmiş ve burada (kimi kaynaklar hadisenin bu şekilde cereyan etmediğini ifade etse de) Ömer Hayyam ve Hasan Sabbah ile tanışmıştır. Rivayet odur ki; üç arkadaş talebelik yıllarında birbirlerine "Aramızdan kim ihya olur, sübuta ererse; diğer ikisine yardım edecek." şeklinde bir söz vermiştir. Nitekim Nizamülmülk, belirli bir zaman zarfının akabinde Selçuklu devleti'ne vezir olmuş ve kendisine ilk ziyareti Hayyam yapmıştır. Nizam, Hayyam'a hizmetlerde bulunmuştur. Hayyam, bu hizmetlerden memnun kalmış ve Nizam'a ilham verici şiirler yazmıştır. Nizam'ın vezirliği sırasında, Hayyam'ın şöhreti artmış ve Nizamülmülk'ün desteğiyle birçok eser kaleme almıştır. Nizamülmülk, Hasan Sabbah'la da dost kalmış ve ona Selçuklu devletinin ilerideki politikalarında yardımcı olmaya çalışmıştır.
Uzun süren vezirliği sırasında devlet yönetimine tam anlamıyla hakim olmasından rahatsız olan bazı devlet adamları Nizamülmülk'ün idari tasarruflarını, evlat ve kölelerinin önemli mevkileri ele geçirmelerini bahane ederek onu sultana şikayet etmişlerdir. Sultan Melikşah bu şikayetler karşısında vezirini huzuruna çağırıp dinlemiş; her defasında onu haklı bularak yetkilerini arttırmış ve şikayetçileri ağır şekilde cezalandırmıştır. Bu tarz girişimlerden bir sonuç alınamadığını gören Sultan Melikşah'ın eşi Terken Hatun ile veziri Tacülmülk, saray eşrafından çeşitli güç odaklarının desteğini sağlamalarının akabinde alenen Nizamülmülk aleyhine konuşmaya başlamışlardır. Oğlu Mahmud'u veliaht tayin ettirmek isteyen ve bu hususta Nizamülmülk'ü yegane engel gören Terken Hatun, baş veziri gözden düşürmek için sultanı etkilemeye çalışmış ve bu hususta görece muvaffak da olmuştur. Zira Sultan Melikşah nihayetinde Nizam'a haber göndererek yetkilerini aştığını ve hükümdarlığa ortak haline geldiğini bildirerek kendisini vezirlikten azletmekle tehdit etmiştir. O güne kadar bilgece sözlerle Melikşah'ı sakinleştiren Nizamülmülk ise bu defa sert bir üslupla, yaptığı iyilikleri ve idari hizmetleri sultana hatırlatmış ve kendisini vezirlikten azlettiği takdirde tacı ile devletinin yok olacağını söylemiştir. Melikşah bu gerginliğe rağmen onu görevden almamıştır. Ravendi, Terken Hatun'un isteğiyle Nizamülmülk'ün azledildiğini ve yerine Tacülmülk'ün getirildiğini aktarmışsa da bu doğru değildir. Mezkur hadisenin ardından Sultan Melikşah; Nizamülmülk, Terken Hatun, Tacülmülk ve diğer devlet adamlarıyla birlikte İsfahan'dan Bağdat'a hareket etmiş ve Nihavend yakınlarındaki Şehne adlı köyde konakladıkları esnada İranlı vezir, Ebu Tahir-i Errani isimli bir batıni fedaisi tarafından öldürülmüştür (14 Ekim 1092). Batınilerin öldürdüğü ilk devlet adamı olarak kabul edilen Nizamülmülk'ün ölümünden otuz beş gün sonra ise Sultan Melikşah vefat etmiştir.
Nizamülmülk'ün hayatına ve icraatlarına dair daha fazla bilgi edinmek isteyenlere Mehmet Fuad Köprülü'den Ata, Abdülkerim Özdandaş'tan Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi ve Siyasetname adlı eserleri tavsiye ediyorum.