Özbekçe

[bullvar_katip]

Özbekçe veya Özbek Türkçesi (Özbekçe: Oʻzbekcha), Özbekistan'ın resmî dilidir. Altay dillerinin içerisinde sınıflanan Türk dillerinin Karluk grubuna bağlı bir dil ve tarihî Çağataycanın çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden biridir. SSCB devrinde Özbekçe adı kullanılmaya başlamadan önce Özbekler kendi dillerini Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Örneğin Muhammedemin Fahriddinov'un 1913 yılında okullarda okutulmak üzere yazdığı Özbekçe ders kitabının adının Turkcha Qoida olduğu kaydedilir. Abdurrauf Fitrat'ın 1919 yılında yayımlanan Tilimiz başlıklı yazısında kendi dilinden Türkçe adıyla bahsettiği görülür. Özbekçe, tipolojik açıdan diğer Türk dillerinden farklı özelliklere sahiptir. Ünlü uyumunun olmaması ve bünyesinde Karluk, Kıpçak ve Oğuz lehçelerini barındıran tek Türk dili olması, bu farklılıklardan bazılarıdır. Özbekçe Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk dilidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçeleri, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçeleri, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçeleri konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent'te kullanılan Karluk lehçesi hâkimdir. Karluk dili Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur. Özbekçede diğer Türk dillerine göre Farsçanın etkisi daha fazladır. Sözlüklerinde Farsça sözlük sayısı fazla olduğu gibi sesletimde de Farsçanın etkisi açıkça görülür. Diğer Türk dillerindeki ünlü uyumu Özbekçede yoktur. Gerek Kiril alfabesinde gerekse bugün kullanılan Latin alfabesinde mevcut ünlülerin yetersiz oluşu da lehçelerdeki bu eğilimin önünde engel teşkil etmektedir. XIX. asrın ikinci yarısında Çarlık Rusyası tarafından Orta Asya'nın zapt edilmesiyle birlikte (Rus-mahallî mekteplerinin açılışı, iktisadi talancılık, siyasi hakimiyetin Rusların elinde oluşu, vb.) ve yeni gazetelerin, dergilerin neşredilişi münasebetiyle çok Rusça ve uluslararası söz ve ibareler Özbek diline (konuşma ve yazı diline) girmeye başlamıştır. Bu cereyan özellikle 20. asrın 20'li yıllarında süratlenmiştir. Eğer 1922 yılında içtimai ve siyasi terimlerin %0.9'u Rusça uluslararası terimler ise, 1980'li yıllara gelince %20'sini teşkil eder. Belli bilimlerde ise Rusça uluslararası terimler %70-%80'e, kimya biliminde ise %90-%95'e ulaşmıştır. Özbekçe, Türkistan coğrafyasında Özbekistan dışına yayılmış olan Özbek Türkleri arasında; Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanılır. Söz konusu bazı bölgelerde, Özbek dili bölgenin resmi dilinden de çok kullanılır. Yazı sistemi küçükresim|Sosyalist ideolojiyi yerleştirmek için mekteplerde okutulan Ortak Türk Alfabesi ile yazılmış Jaş Kyc (Yosh Kuch) "genç kuvvet" adlı kitabın kapağı. 1904'ten önce, bütün Orta Asya dilleri Arap yazısı ile yazılırdı. 1924-1940 arasında resmî Özbekçe, Stalin idaresi tarafından Kiril alfabesi dayatılıncaya kadar Latin alfabesi ile yazılmıştır. Özbekistan'ın bağımsızlığından sonra, 1995 yılında Latin esaslı yeni bir alfabe resmî olarak kabul edilmiştir. Günümüzde Latin alfabesinin yanında Kiril alfabesi de hâlâ yaygın olarak kullanılmaktadır. Kiril: Latin: Dil Bilgisi Hâl ekleri Özbekçede hâl ekleri 6 tanedir. Türkçeye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadır. Ekler yazıda ünlü ve ünsüz uyumuna göre değişmez. Sadece yönelme hâlinde sonu q ve k ile biten sözcüklerde -ga eki -qa/-ka şeklinde olur: İsim çekimi Metin örneği Kaynakça Dış bağlantılar Özbek Edebiyatı VikiSözlük Özbekçe Kelimeler Kategorisi Özbekçe<>Türkçe Sözlük (Pamukkale Üniversitesi) O'zbek Tilining Lug'at Boyligi (Özbek Dilinin Lügat Baylığı)