Rıza

[bullvar_katip]

Rıza ya da hukuki kullanımıyla ilgilinin rızası, bir kişinin bir başka kişinin önerisini veya talebini gönüllü olarak kabul etmesini ifade eder. Hukuk, tıp ve cinsel ilişki gibi alanlarda kullanıldığı şekliyle belirli tanımları olan ortak bir konuşma terimidir. Belirli bağlamlarda rıza, günlük anlamından farklı olabilir. Örneğin, zihinsel engeli olan veya yasal olarak cinsel rıza yaşının altındaki bir kişinin bir cinsel eylemde bulunması durumunda hukuken ilgilinin rızası kavramı günlük dildeki kullanımından farklılaşacaktır. Birleşmiş Milletler kurumları ve girişimleri, cinsellik eğitimi programlarında rıza konusunun öğretilmesinin faydalı olduğuna inanmaktadır. Türleri Açık bir rıza, ima edilen değil, açık ve net bir şekilde ifade edilen bir onaydır. Açık rıza duruma göre yazılı ya da sözlü olabilir. Tanıklar tarafından kanıtlanmayan yazılı olmayan açık rıza, ilgilinin haberi olmadan alınan bir ses veya görüntü kaydıyla ispat edilemez. Zımni rıza, bir kişinin eylemlerinden ve belirli bir durumun gerçeklerinden ve koşullarından (veya bazı durumlarda, bir kişinin sessiz kalması veya hareketsiz kalmasıyla) elde edilen rızadır. Örneğin bir futbol maçına çıkan futbolcular arasında fiziksel temas konusunda zımri rıza söz konusudur; çünkü oynanan futbolun koşulları bunu gerektirmektedir ve sahaya çıkan futbolcu buna zımnen de olsa rıza göstermiş kabul edilir. Zımni rıza, şiddetin olağan ve makul şekilde söz konusu sporla ilgili olarak düşünüldüğü durumlarda geçerli olacaktır. Aydınlatılmış rıza, özellikle tıp alanında bir eylemin gerçeklerini, sonuçlarını ve gelecekteki sonuçlarını açık bir şekilde anlayan bir kişi tarafından verilen rızadır. Bu terim, sosyal bilimler araştırmalarında örneğin ankete katılan, katılımcıların araştırma prosedürünü anladıklarını ve buna rıza gösterdiklerini onaylamaları istendiğinde de söz konusu olur. Ayrıca cinsel ilişki öncesinde bulaşıcı bir hastalığı olduğunu ifade eden kişiyle cinssel ilişkide bulunulması durumunda da bilgilendirilmiş rızadan bahsedilecektir. Varsayılan rıza ise, ilgilinin gerçek iradesinin alınamadığı durumlarda, "ilgiliye sorulabilse idi, müdahaleye rıza gösterirdi" şeklindeki bir tahmine dayanmaktadır. Kişisel Verilerin Korunması'nda Rıza Veri sahibi tarafından verilen rıza kavramı, Avrupa Genel Veri Koruma Yönetmeliği (GDPR) gibi kişisel veri düzenlemelerinde önemli bir rol oynamaktadır. GDPR (Madde 6), kişisel verilerin hukuka uygun olarak işlenmesine izin veren hukuki dayanakları düzenlemektedir. Son kullanıcıların rızası, bu olası dayanaklardan yalnızca biridir. Bununla birlikte, GDPR uygulamasının (2018'de) ve diğer yasal yükümlülüklerin bir sonucu olarak, veri sorumluları (çevrimiçi hizmet sağlayıcılar) son yıllarda geniş çapta izin alma mekanizmaları geliştirmiştir. GDPR'ye göre, son kullanıcıların rızası geçerli, özgürce verilmiş, spesifik, bilgili dayalı ve güncel olmalıdır . Ancak, yasal izinlerin alınmasına ilişkin uygulanabilirlik eksikliği, dijital dünyada bir zorluk oluşturmaktadır. Örneğin, 2020 yılında yapılan bir çalışma, Big Tech şeklinde ifade edilen büyük teknoloji şirketleri Google, Amazon, Facebook, Apple ve Microsoft (GAFAM),'ın rıza alma metinlerinde koyu desenler kullanması alınan rızanın yasallığı konusunda şüphe uyandırdığını göstermiştir. İşkence Suçu ve İlgilinin Rızası Bir kimseye maddi veya manevi olarak yapılan aşırı eziyet olarak tanımlanan işkence, Türk Ceza Kanunu'nda bir kamu görevlisi tarafından bir kişiye karşı insan onuruyla bağdaşmayan ve bedensel veya ruhsal yönden acı çekmesine, algılama veya irade yeteneğinin etkilenmesine, aşağılanmasına yol açacak davranışları gerçekleştirme olarak nitelendirilmiştir (TCK m.94). İşkence ile korunan haklar üzerinde, kişinin tasarruf edebilme yetkisi olmadığından, işkence fiilleri, mağdurun rızası ile hukuka uygun kabul edilemez. Sağlık hukukunda İlgilinin Rızası Sağlık hukukunda rıza, bir sağlık çalışanını bir hastane yapılacak tıbbi müdahaleden kaynaklanan zararlar için sorumluluğunu belirlemek bakımından önemlidir. Hastanın rıza veremeyecek durumda olması halinde bu konu daha da önemli hale gelir. Sağlık Hukuku'nda Aydınlatılmış Rıza Aydınlatılmış rıza konusunun hukuki gelişimi, hasta hakkı çerçevesinde ele alınmasıyla başlamaktadır. Buna göre, bir tıp doktoru, hasta söz konusu tıbbi müdahaleye rıza vermeden önce prosedürü ve/veya uygulanacak tedavinin olası risklerini (hastanın tedaviye devam edip etmeme konusundaki fikrini değiştirebilecek her türlü bilgiyi) açıklamak zorundadır. Sağlık çalışanı tarafından yapılacak aydınlatma, hastanın eğitimi, kültürel, toplumsal ve ruhsal durumu göz önünde bulundurularak ve hastanın anlayabileceği bir şekilde yapılmalıdır. Aydınlatılmış rıza meselesinin kapsamı, Avustralya'da Rogers v Whitaker'da davasında ele alınan bir hukuki sorun olmuştur. Bir sağlık çalışanı, sonradan ortaya çıkabilecek olan önemli bir riski açıklamadığı takdirde, hareketi "ihmal" olarak değerlendirilir. Bu önemli riskler, tedaviyi daha deneyimli bir cerrahın yapması durumunda daha iyi bir sonuç alma imkanının olup olmamasını da içerir. Birleşik Krallık'ta, bir Yüksek Mahkeme kararı rıza ile ilgili hukuki uyuşmazlık çözümlerinde "hasta odaklı bir kriter" kabul etmiştir: buna göre, tıp çalışanlarının değil, hastaların mevcut tüm bilgiler göz önüne alındığında, belirli bir eylem tarzı açısından üstlenmek istedikleri riske odaklanan bir hukuki yorum geliştirilmiştir. Bu değişiklik, "tıbbi korumacılık" anlayışının terk edildiği şeklinde yorumlanmaktadır. Türkiye'de ise, Hasta Hakları Yönetmeliğinde 08.05.2014 Tarihinde yapılan değişiklik sonucu aydınlatılmış rıza meselesi bir hasta hakkından ziyade, sağlık çalışanlarının uyması zorunlu bir ilke haline gelmiştir. Uygulamada aydınlatma yükümlülüğü “aydınlatılmış onam formu” olarak adlandırılan matbu formlar şeklinde yerine getirilmektedir, ancak bu şekilde yapılan bir işlemin olayın özelliğine göre sorumluluktan kurtulmaya her zaman yeterli olmayacağı da belirtilmektedir. Sağlık Hukukunda Varsayılan Rıza "Varsayılan rıza", rıza veremeyecek durumda olan bu hastaya sağlık çalışanının müdahele etmesini sağlar. Bu durum özellikle rıza beyanında bulunacak kişinin bilincini yitirmiş ve hayatının devamı açısından acil müdahalede bulunulması gereken bir acil durum karşısında kendini göstermektedir. Sosyal Bilimler Alanında Yapılan Çalışmalarda Rıza Sosyal bilimcilerin bir anket veya bir deney yapmadan önce araştırma katılımcılarından aydınlatılmış onay almaları gerekir. Bu bağlamda aydınlatılmış rıza, genellikle araştırmanın amacını katılımcılara açıklamak ve çalışma katılımcılarının kullanılacak prosedürleri anladığına ve çalışmaya katılmaya rıza gösterdiğine dair imzalı veya sözlü bir onay elde etmek anlamına gelir. Psikolojik deneyler gibi bazı sosyal bilimlerde araştırma metotları, çalışmanın bir parçası olarak "hile" içerebilir; bu gibi durumlarda, araştırmacılar prosedürleri katılımcılara tam olarak açıklamaz ve katılımcılar tam olarak bilgilendirilmez. Bununla birlikte, araştırmacıların, deney tamamlandıktan hemen sonra katılımcıları bilgilendirmeleri gerekmektedir. Bazı çalışma grupları savunmasız olarak kabul edilir ve bilgilendirilmiş onaya ek olarak, onlara özel korumalar sağlanmalıdır. Bunlar, hapsedilen kişileri, hamile kadınları, engellileri ve zihinsel engelli kişileri içerir. Çocukların aydınlatılmış rıza veremeyeceği kabul edilir. Cinsel İlişki ve Rıza Cinsel rıza, cinsel saldırının ne olduğunu belirlemede önemli bir rol oynar, çünkü tarafların rızası olmayan bir cinsel ilişki, tecavüz olarak nitelendirilir. 1980'lerin sonlarında, akademisyen Lois Pineau, rızanın tespiti için için açık, net ve objektif bir belirleme yapılması gerektiğini savunmuştur. Bu süreçte ABD'de birçok üniversitede cinsel saldırı ile ilgili olarak farkındalık yaratmaya yönelik, "rıza" konusu üzerinden kampanyalar başlatılmıştır. 1990'ların sonlarından bu yana, yeni cinsel rıza modelleri önerildi. Spesifik olarak, "evet, evet demektir" ve olumlu modellerin geliştirilmesi, örneğin Hall'un tanımı: "başkası tarafından yapılan veya önerilenin gönüllü onayı; izin; fikir veya duyarlılıkta anlaşma". Hickman ve Muehlenhard, rızanın "cinsel faaliyette bulunmaya istekli olma duygusunun özgür sözlü veya sözsüz iletişimi" olması gerektiğini belirtiyor. Onayı çevreleyen temel, bireysel koşullar her zaman "evet, evet demektir" veya "hayır, hayır demektir" modelinde kabul edilemeyeceğinden, olumlu onay yine de sınırlı olabilir. Bazı kişilerin rızasından söz edilemez. Çocuklar/reşit olmayanların, cinsel eylemlere hukuken geçerli sayılabilecek bir rıza verdiğinden söz edilemez. Benzer şekilde engelli bireylerin de, engel durumuna göre cinsel ilişkiye rıza veremeyeğincen bahsedilebilir. Örneğin ABD'de Alzheimer hastalığı olan kişilerin eşlerine bile cinsel ilişkisi konusunda rızanın söz konusu olmadığına yönelik bir yargı kararı bulunmaktadır. Literatürde, konuyla ilgili bir tanım birliği bulunmamaktadır. Roffee, yargı kararlarında karışıklığı önlemek için yasal tanımın "evrensel" bir nitelikte olması gerektiğini savunmuş, ayrıca ahlaki rıza kavramının her zaman yasal kavramla uyuşmadığını da göstermiştir; örneğin, bazı yetişkin kardeşler veya diğer aile üyeleri gönüllü olarak bir ilişkiye girebilirler, ancak hukuk sistemi bunu hala ensest ve dolayısıyla bir suç olarak görmektedir. Cinsel eğitim programları, ilkokul, lise ve üniversite eğitimlerinde müfredatlarına cinsel rıza konusunu dahil etmek ve ön plana çıkarmak için çalışmaktadır. Birleşik Krallık'ta, Pshea Derneği, İngiliz okullarında "rızaya dayalı cinsel ilişkiler" ve "rızanın anlamı ve önemi" derslerini içeren müfredat planları üzerinde çalışmaktadır. ABD'de, California-Berkeley Üniversitesi, affirmatif (somut ve olumlu) rıza olgusunu eğitimlerinde ele almıştır. Kanada'da, Ontario hükümeti, cinsel ilişkide rıza konusunu ele alacak bir eğitim müfredatı oluşturmuştur. Olumlu Rıza (Affirmatif rıza) Olumlu rıza (evet), her iki tarafın da açık, sözlü iletişim veya sözlü olmayan ipuçları veya jestler yoluyla cinsel davranışı kabul etmesidir. İlgili kişilerin aktif katılımını ve iletişimi içerir. Kısaca özetlenecek olursa, "rıza, evettir; kararsızlık, hayırdır". Bu yaklaşım, ABD'de lise ve üniversiteler tarafından onaylanan yaklaşımdır ve rızayı "her katılımcının karşılıklı olarak üzerinde mutabık kalınan cinsel faaliyette bulunmaya yönelik olumlu, açık ve bilinçli bir kararı" olarak tanımlamaktadır. Bu tanım gereği, bir kişi sarhoşsa, bilinci kapalıysa veya uyuyorsa, olumlu onay verilemez. Olumlu rızadan bahsedebilmek için genellikle 3 unsur söz konusudur: Tam olarak neyi ve ne kadar kabul ettiğini bilme Cinsel ilişki niyetini açık bir şekilde ifade etme Cinsel ilişki için özgürce ve gönüllü olarak karar verme Olumlu rıza almak için, söylemeyi beklemek veya bir partnerin "hayır" demesini beklemek yerine, açık bir "evet" aranması gerekir. Cinsel ilişki için karşılıklı olarak hemfikir olma ve cinsel davranışa aktif olarak katılma gerekliliği üzerinde durulması gerektiği belirtilmektedir. Kaynakça Kategori:Tıbbi etik Kategori:Etik kavramları Kategori:Özerklik Kategori:Tazminat hukuku