Safsata

[bullvar_katip]

Safsata (İngilizce: Logical fallacy, Osmanlıca: Kıyas-ı batıl), bir düşünceyi ortaya koyarken ya da anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamadır. Safsatalar ilk bakışta geçerli ve ikna edici gibi görülebilen fakat yakından bakıldığında kendilerini ele veren sahte argümanlardır. Safsataların ayırdına varmak, onları geçerli ve sağlam argümanlardan ayırmak önemli bir eleştirel düşünme becerisidir. Aşağıda bir dizi yalın safsata örneği verilmiştir. Kimi zaman ciltler dolusu yapıta da yayılabilen uzun ve karmaşık bir argümanda ise farklı türden çok sayıda safsata yer alabilir. Safsata türleri Safsatalar iki temel gruba ayrılır: Biçimsel (formal) ve serbest (informal) safsatalar. Biçimsel safsatalar Biçimsel safsatalar argümanın yapısından kaynaklanan, teknik olarak geçersiz olan argümanlardır. Argüman biçimsel olarak geçersizdir. Örnek verecek olursak:İngilizce konuşuyorum, o halde İngilizimArgüman içinde gizli öncül olarak "bütün İngilizce konuşanlar İngilizdir" öncülü yer alır ve öncül yanlış olduğu için sonuç teknik olarak yanlıştır. Biçimsel safsatalarda sonuç doğru olsa bile, öncüllerden o sonuç çıkarılamayacak durumdadır. Serbest safsatalar Serbest safsatalar kullanılan dildeki belirsizlik, çok anlamlılık, kavramların ve gramerin yanlış kullanılması, bir fikrin veya olayın yanlış ifadesi, yanlış anlama, konu dışına çıkma, batıl itikatlar, inançlar, kulaktan dolma yanlış bilgiler nedeniyle ortaya çıkarlar. Doğru bir akıl yürütmede ifadenin açık ve anlaşılır olması gerekir, safsatalar ise herkes tarafından anlaşılır değildir, anlaşılır olsa bile şaşırtma ve kandırma taktikleri kullanılmıştır. 60'tan fazla serbest safsata türü bilinmektedir. Serbest safsataların çeşitleri, Türkçe karşılıkları, açıklama ve örnekleri aşağıda verilmiştir: Yaygın örnekler 1. Argumentum ad hominem: Bir argümanın doğruluğunun, argümanı geliştiren şahsın kişiliği ile ilgisi olduğu savı. Örnek: Freud cinsel sapığın biridir. Dolayısıyla söylediklerini ciddiye almamıza gerek yoktur. 2. Argumentum ad populum: Çoğunluğun benimsediğinin doğru olduğu savı. Örnek 1: Hitler'in II. Dünya Savaşı'na katılmasaydı ABD'ye saldırmayacağını söylemen çok saçma. Herkes bilir ki onun hedefi dünyayı ele geçirmekti. Örnek 2: Literatür refah devletinin yolsuzluklara yol açtığını söyler. Refah devletlerinin hepsi yıkılmasına rağmen yolsuzluklar artmıştır. Ama literatür haklıdır. 3. Argumentum ad ignorantiam: Tersi ispatlanamayanın doğru olduğu savı. Örnek: UFO'ların dünyayı ziyaret etmediği yolunda hiçbir delil yoktur. Demek ki ediyorlar. 4. Petitio principii: Döngüsel nedensellik; kendi kendini kanıtlayan önerme. Örnek: Kur'an, Tanrı'nın yazdığı kitaptır. Tanrı'nın yazdığı kitap yanlış olamaz; doğru olmalıdır. Kur'an'da yazdığına göre Kur'an doğrudur. Öyleyse Kur'an kesinlikle doğrudur. 5. Cum hoc ergo propter hoc: Bağlantı, ilişki ya da ortak özelliklerin mutlaka neden-sonuç ilişkisi içinde olduğu savı. Örnek: Genç kızlar çok çikolata yiyor. Genç kızlarda sivilce çok görülüyor. Demek ki sivilcenin sebebi çikolatadır. 6. Post hoc ergo propter hoc: Zaman içerisinde önce gerçekleşen bir olgunun, onu izleyen başka bir olgunun nedeni olması gerektiği savı. Örnek 1: Falanca ülke kurulmadan önce nükleer silah diye bir şey yoktu. Demek ki nükleer silahların sebebi falanca ülkedir. Örnek 2: Güneş tutulmasından sonra deprem oldu. Demek ki depremin nedeni güneş tutulmasıdır. 7. Korkuluk mantık hatası: Tepkisel indirgemecilik. Örnek: - Kürt sorununun bu hâle gelmesinin sosyal, ekonomik, politik bir sürü sebebi var. - Terör örgütünü mü savunuyorsun bana?!.. 8. Argumentum ad antiquitatem: Geleneksel olanın doğru olduğu savı. Örnek 1: Evliliği reddeden kadını öldürmemiz çok doğru. Çünkü töre böyle. Örnek 2: Bunca yıldır böyle yapılıyor. Demek ki doğru. 9. Argumentum ad baculum: Güç kullanarak kabul ettirme. Örnek: Ders kitaplarında yazılanlar doğrudur. Çünkü eğer yanlış dersem öğretmen beni sınıfta bırakır. 10. Argumentum ad crumenam: Zenginlerin söylediklerinin doğru ya da tam tersine yoksulların söylediklerinin yanlış olduğu savı. Örnek 1: Sakıp Sabancı bunu söylüyorsa doğrudur. Örnek 2: O beş parasızın teki! Söylediklerine kim inanır!?.. 11. Argumentum ad lazarum: Yoksulların söylediklerinin doğru ya da tam tersine zenginlerin söylediklerinin yanlış olduğu savı. Örnek 1: Adamın beş parası yok ki çapkınlık yapabilsin! Örnek 2: Adamın milyonları var. Güya eşini hiç aldatmamış! 12. Yanlış ikilem: Yalnızca iki seçeneğin var olduğu savı. Örnek: Ya çözümün bir parçasısın ya da sorunun! 13. Zayıf benzetme: Ortak özellik gösteren iki önermenin birbirinin aynısı olması ya da birbirine çok benzemesi gerektiği savı. Örnek: Osmanlı İmparatorluğu da tıpkı Roma İmparatorluğu gibi parçalanmıştır. 14. Şaşırtıcı soru (yüklü soru): Sorunun ardında yatan varsayımların doğru olduğu savı. Örnek: -Uyuşturucu kullanmaktan ne zaman vazgeçtin? -Vazgeçmedim. -Demek hala kullanıyorsun?!.. -Hayır, hiç kullanmadım! -Ama vazgeçmediğini itiraf ettin! 15. Argumentum ex silentio: Bir tartışmanın taraflarından birinin sessiz kalmasının, sessiz kalan tarafın tartışılan konuda bilgisi olmadığını, haksız olduğunu veya yanıldığını kabullenmesi anlamına geldiği savı. Örnek 1: Sükût ikrardan gelir! Türk atasözü. Örnek 2: -Sanık sorguda susma hakkını kullanmış! -Suçsuzsa neden sussun?! Kalkıp açık açık "Ben suçsuzum!" derdi suçlu olmasaydı! 16. Argumentum ad misericoridiam: Acınacak durumda olmanın ya da çaresizliğin, söylenen ya da yapılanların yanlışlığına ağır bastığı savı. Örnek: Adam ayakta duramayacak denli yaşlı ve hasta. Bence geçmişte yaptıklarından sorumlu tutulmasına artık gerek kalmamalı. 17. Circulus in demonstrando: Ulaşılmak istenen sonuç dayanak noktası olarak ileri sürüldüğünde oluşan safsata olarak tanımlanır. Örnek : "Uyuşturucu kullanmak yasalara aykırıdır. Yasalara aykırı davranmamalıyız (bu kötüdür). Yasalara aykırı davranmamamız gerektiği için, uyuşturucu kullanmamamız gerekir, işte bu yüzden uyuşturucu kullanmak yasalara aykırıdır." 18. Secundum quid: Genel bir kuralı tüm durumlara uygulamaya çalışırken, açıkça var olabilecek istisnaların görmezden gelinmesidir. Örnek: Kutsal Kitap'ta açıkça "yanlış tanıklık yapmamalısın" der. Bu durumda bir Hristiyan, kapıyı açıp, sarhoş ve elinde pompalı tüfek karşısında bulunan komşusuna, öldürmek için aradığı eşinin, kendilerine ait bodrum katında saklandığını söylemelidir. Aksi halde Tanrı'nın sözlerine açıkça karşı gelmiş olacaklardır! 19. Argumentum ad verecundiam: Kanıt olarak konuyla alakasız bir otoritenin gösterilmesi. Örnek: Su ürünleri mühendisliğinde bir profesör vardı çok bilgili bir insandı. Bize demokrasinin işe yaramaz olduğunu söylerdi. Ve oldukça da haklıydı. 20. Temel oran safsatası: Bir konuyla ilgili geneli kapsayan temel oran bilgisi başka spesifik bilgilerle birlikte verildiğinde insan aklı genel bilgiyi ihmal edip özel bilgiyi hesaba katma eğilimindedir. Örnek: "Bir toplumun içinde X hastalığının görülme oranı 0.0001 (on binde bir). X hastalığının kişilere uygulanan testinin yanlış sonuç verme ihtimali 0.01 (yüzde bir). Size uygulanan test pozitif çıkmıştır. Gerçekten hasta olma şansınız nedir?" dendiğinde çoğu kişi %99 cevabı verir. Halbuki ilk bilgi, yani toplumun içindeki genel hastalık-sağlıklılık oranı ve bu orana göre büyük çoğunluğu oluşturan sağlıklı insanların yanlışlıkla "hastadır" sonucu veren testlerinin sayısı tamamen ihmal edilmiştir. Ancak bu temel oran bilgileri ihmal edilmezse %99 yerine doğru cevap olan ≈0.009 (yüzde birden küçük) bulunabilir. Dış bağlantılar Fallacy Files: Informal Fallacy The Nizkor Project: Fallacies Logically Fallacious Kaynakça Kategori:Felsefe Kategori:Mantık Kategori:Eleştirel düşünme Kategori:Retorik