Sıfat

[bullvar_katip]

Gabılanın aq isimlerin ya da diğer sıfatların önüne gelerek onları miktar, sıra, konum, renk, biçim, bıraktığı izlenim gibi çeşitli yönlerden tanımlayan, tarif eden kelime türüdür. Sıfat ile nitelediği veya belirttiği ismin oluşturduğu kelime grubuna "Sıfat Tamlaması" denir. Her sıfat, bir Sıfat Tamlaması kurar. Sıfatın olduğu heryerde aynı zamanda Sıfat Tamlaması'ndan da sözedilir. Sıfat Tamlaması'nın çeşitleri yoktur. Ayrıca cümlenin ögeleri bulunurken tamlamaların bütünlüğüne dikkat edilmelidir. Tamlamalar birbirinden ayrılamaz. Yaşlı adam içeriye girdi. (Burada özne "Yaşlı adam" dır. Özne sadece "adam" olamaz. Çünkü burada bir Sıfat Tamlaması söz konusudur.) Sıfatlar genellikle diğer sıfatlardan veya isimlerden önce gelir. Varlıkları tarif eder, anlatıma zenginlik kazandırır ve çıkarılması durumunda cümle anlamsız hâle gelmez. Örneğin aşağıdaki cümlede altı çizili yazılmış olan sıfatların çıkartılması durumunda cümle hâlâ anlaşılır durumdadır: balkon kapılarından içeriye bahar havası geliyordu. -Orhan Pamuk, Masumiyet Müzesi Aşağıdaki örnekteki gibi bazı kullanımlarda sıfatın çıkartılması hangi varlıktan bahsedildiğinin anlaşılmasını imkânsız hale getirdiğinden, anlatım zenginliğinden ziyade anlam kaybına neden olur. Okul futbol takımındaki çocuk benim küçük kardeşim. Türkçede sıfat olarak kullanılan kelimelerin hemen hemen hepsi, farklı görevlerde de kullanılabilirler. Bu nedenle, örneğin "Kırmızı kelimesi bir sıfattır," gibi bir genelleme yapılamaz; kelimenin cümledeki görevi incelenir: havalarda gezintiye çıkarım. (sıfat) ceketimi giydim. (sıfat) giydim. (isim, bkz. adlaşma) çocuk Özge'nin kardeşi. (sıfat) , Özge'nin kardeşi. (zamir) Yeni sıra arkadaşım çok piyano çalıyor. (zarf) Sıfatlar niteleme ve belirtme olmak üzere başlıca iki ana gruba ayrılırlar. Niteleme sıfatları Bir varlığın rengini, biçimini, boyunu, durumunu; kısaca "nasıl" olduğunu bildiren sıfatlardır. Niteleme sıfatları varlıkların bünyesinde bulunan yani "kalıcı" özelliklerini tarif ederler. Teoride niteleme sıfatları sınırsız sayıdadır. İsme sorulan "Nasıl?" sorusuna cevap verir. bardak (Nasıl bardak?) başkan (Nasıl başkan?) köprü (Nasıl köprü?) araba (Nasıl araba?) masa (Nasıl masa?) duvar ("Saygıdeğer" anlamında olduğu için sıfattır.) Eklerle türetilen niteleme sıfatları Türkçede "-li, -siz, -lik, -ci" gibi bazı yapım ekleri isim soylu kelimelerin sonuna gelerek niteleme sıfatı olarak kullanılmalarını sağlarlar. başım (Nasıl başım?) çocuk (Nasıl çocuk?) çift (Nasıl çift?) parti (Nasıl parti?) kadın (Nasıl kadın?) amca (Nasıl amca?) soğan (Nasıl soğan?) Fiillerden "-en, -esi, -mez, -r, -dik, -diği -ecek, -miş" ekleriyle türetilen ve fiil anlamını yitirmeden cümlede geçici olarak sıfat görevinde kullanılan kelimelere sıfat-fiil veya ortaç denir. Sıfat-fiiller de -bir ismin özelliklerini tarif etmek ya da sıfat tamlaması oluşturmak gibi- sıfatların tüm özelliklerine sahiptirler. sene adam yol sarımsak el çocuk adım Bunların haricinde fiillerden yapım ekleri ile türetilmiş sıfatlar da vardır: öğrenci süt toplum Kökü fiil olan bu kelimelerin yine kökü fiil olan sıfat-fiillerden farkı; dile sıfat olarak yerleşmiş, sözlüklerde yer almış, yaygın kelimeler olmalarıdır. Sıfat-fiiller ise belirli bir cümle için oluşturulan geçici kelimelerdir. Fiil köklü sıfatlar ile sıfat-fiiller arasındaki sınır çok net değildir. Fiilimsiler dilin ihtiyaçlarına göre zamanla isim, sıfat gibi isim soylu kelimelere evrilip dile yerleşebilirler. Belirtme sıfatları İsimleri ve diğer sıfatları sayı yönünden tamlayan, yerlerini işaret eden, özelliklerini belli belirsiz olarak bildiren sıfatlar ve soru şeklinde olan sıfatların tümüne birden belirtme sıfatları denir. Belirtme sıfatları varlıklara ait olmayan, "geçici" özelliklerini bildirirler. Belirtme sıfatları dört gruba ayrılır: Belgisiz sıfatlar İşaret sıfatları Sayı sıfatları Soru sıfatları İşaret sıfatı Adları işaret yönünden belirten sıfatlardır. Hangi sorusu sorarak bulunur. İşaret sıfatlarından sonra bir isim veya başka bir sıfat gelir: araba çocuk kitap sevimli köpek Yukarıdaki son örnekte işaret sıfatının ardından başka bir sıfat (sevimli) gelmiş. Burada sadece "şu" kelimesinin işaret sıfatı olduğuna dikkat edilmelidir. Sevimli ise niteleme sıfatıdır. Ol, şol ve işbu gibi eski işaret sıfatlarının kullanımı günümüzde azalmıştır: Şol cennetin ırmakları / Akar Allah deyü deyü - Yunus Emre İşbu maddenin birinci paragrafında yer alan suçların herhangi birini işlemeye teşebbüs eden kişi, suç işlemiş sayılır. İşaret sıfatları, işaret zamirleri ile karıştırılmamalıdır: çocuk senin kardeşin mi? (işaret sıfatı) senin kardeşin mi? (işaret zamiri) Bir kelimenin işaret sıfatı olup olmadığı çoğul hâlinden anlaşılabilir. İşaret sıfatlarının çoğul hâli yoktur: çörekler çok lezzetli. (işaret sıfatı) çok lezzetli. (işaret zamiri) Sayı sıfatı Varlıkların miktarını ifade eden sıfatlardır. Yazıyla, rakamla, yüzde ile veya kesirle gösterilebilirler: üç öğrenci, 1000 kişi, %3 zam Sayı sıfatlarından sonra gelen isimler birden fazla varlığı belirtiyor olsalar dahi tekil olarak yazılırlar ancak bazı kalıplaşmış sıfat tamlamalarında çoğul isimlerin kullanıldığı da görülür: Üç Silahşörler, Kırk Haramiler, Yedi Cüceler, dört büyükler, Beşevler, Üç Aylar Sayı sıfatları dörde ayrılır: Asıl sayı sıfatı: Sıfat olarak kullanılan, ek almamış tamsayılardır. İsme sorulan "Kaç?" sorusuna cevap verir. -5 derece (Kaç derece?) dokuz ekmek (Kaç ekmek?) iki kavun (Kaç kavun?) sıfır hata (Kaç hata?) Kesir sayı sıfatı: Varlıkların bütünün "kaçta kaçı" veya "kaç katı" olduğunu belirtmek için kullanılır: %25 kâr 2/3 oran 21⁄2 metre çeyrek elma dörtte bir hisse yarım ekmek yüzde beş artış Üleştirme sayı sıfatı: Rakamların sonuna -er, -ar ve -şer, -şar eklerinden biri getirilerek oluşturulan, "bölüşme" belirten sıfatlardır. İsme sorulan "Kaçar?" sorusuna cevap verir. birer pasta (Kaçar pasta?) ikişer tabak (Kaçar tabak?) onar gün (Kaçar gün?) İki veya daha fazla sayıdan oluşan sıfat tamlaması şeklindeki sayı sıfatlarında üleştirme eki bazen sondaki rakamın sonuna eklenir: üçer Nice insanlar gördüm üzerinde elbise yok/ Nice elbiseler gördüm içinde insan yok -Mevlana ("birçok" anlamında belgisiz sıfat) Yalılarda yük odaları, oda gibi büyük kilerler vardı. -Abdülhak Şinasi Hisar ("birçok" anlamında belgisiz sıfat) Sıfatlarda pekiştirme Sıfatlarda anlamı pekiştirme şu şekillerde yapılır: Hece tekrarı ile Sözcüğün ilk hecesi yinelenir ve ilk hecedeki ünlüden sonra m, p, r veya s ünsüzlerinden biri eklenir: masmavi, bembeyaz, sapsarı, upuzun, bomboş, ter'temiz Kelime tekrarı ile Sıfat olduğu gibi yinelenir: uzun uzun kavaklar kara kara gözler Soru eki ile Sıfat tekrarlanır ve iki kelimenin arasına soru eki "mi" getirilir. Bu tür sıfatlarda soru anlamı kaybolduğu için soru işareti (?) kullanılmaz: Burada eskiden bir kuyu vardı. bir sese sahip. Sıfatlarda küçültme Sıfatlarda küçültme, sıfat sonuna "-cik" ve "-mtırak" ve "-msı" ekleri ses uyum ve olaylarına uygun şekilde eklenerek yapılır: Küçücük bir ev Sarımtırak bir ceket Pembemsi ten Sıfatlarda adlaşma Sıfatlar isim soylu kelimelerdir. Bu nedenle cümlede sıfat görevinde kullanılmadıklarında yeniden isme dönüşürler. Bu duruma adlaşma denir. adam kapıyı çaldı. ("Genç" sıfatı, "adam" ismini niteler) avluda toplandı. (isim) Sıfatın önündeki isim (adam) cümleden düşmüş ve sıfat adlaşmıştır. elma mı istersin? ("Yeşil" sıfatı, "elma" ismini niteler) Hayır, ver lütfen. (isim) Sıfatın önündeki isim (elma) cümleden düşmüş ve sıfat adlaşmıştır. Yapılarına göre sıfatlar Basit sıfatlar Yapım eki almamış ve başka bir kelimeyle bileşik hâlde olmayan sıfatlardır: kıyafet kişi film adam Türemiş sıfatlar Türemiş sıfatlar isim ve fiil kök ve gövdelerine çeşitli yapım eklerinin getirilmesiyle oluşturulurlar: devre (iki+nci) bayram (ulus+al) ekmek (yan+ık) Sıfat-fiillerin hepsi türemiş sıfatlardır: sene (gel+ecek) çocuk (gül+en) yoğurt (süzül+müş) Birleşik Sıfatlar Birleşik sıfatlar, iki kelimenin bir araya gelmesiyle oluşurlar. Bazıları birleşik (kaynaşmış), bazıları ayrı (kurallı) yazılırlar: çocuk çocuk insan yemek Birleşik sıfatlar, çoğunlukla birleşik adlara sıfat yapan eklerin getirilmesi ile oluşturulurlar ve sıfat tamlamalarında tamlayan olurlar. Örneğin "karabiber" kelimesi bir birleşik addır ve "karabiber kavanozu" bir isim tamlamasıdır. Ancak "karabiber yemek" sıfat tamlamasıdır. Birleşik sıfatlar "kaynaşmış bileşik sıfatlar" ve "kurallı birleşik sıfatlar" şeklinde ikiye ayrılırlar. Kaynaşmış birleşik sıfatlara "açıkgöz, boşboğaz, yurtsever, cingöz, kuşbakışı, okuryazar" gibi kelimeler (sıfat görevinde kullanıldıklarında); kurallı birleşik sıfatlara da "yıkık duvarlı (bahçe), iki kapılı (otomobil), sırma saçlı (kız)" gibi tamlamalardakiler örnek verilebilir. Ayrıca bakınız Sıfat tamlaması Dipnotlar Kaynakça Literatür Ergin, Muharrem. Üniversiteler İçin Türk Dili.'' İstanbul: Bayrak Yayım, 2009. Kategori:Arapçadan Türkçeye geçen sözcükler‎ Kategori:İsim soylu kelimeler