Soranice dilbilgisi

bullvar_katip · 28 Mayıs 2024

Sorani dil bilgisi, Irak ve İran'da konuşulan bir Kürtçe lehçesi olan Soranicenin dilbilgisidir. Alfabe Sorani lehçesi, Kurmanci'den farklı olarak Arap alfabesi ile yazılmaktadır. Ancak bu sayfada Latin alfabesi kullanılacaktır. Ayrıca Arap alfabesi, Kürtçenin yazımında kullanılırken bazı yeni harfler eklenmiştir. Harflerin telaffuzu İmla kuralları Soranice'nin yazımında Arapçadan farklı olarak (i sesi dışındaki) bütün ünlü harfler gösterilmektedir. Fakat bu ünlü harfler kelime başında yazılırken önlerine hemze (ئـ) gelmektedir. Meselâ "oda" kelimesi Soranicede yazılırken "ئۆدا" şeklinde yazılmaktadır. Aşağıda Soranicede kullanılan ünlü harflerin kelime başındaki ve ortasındaki durumu gösterilmiştir. Yukarıda da görüldüğü gibi, ünlü harflerden yalnızca "i" harfi gösterilmemektedir. Mesela "kilim" kelimede "کلم" şeklinde yazılmaktadır. Yani kilim kelimesi yalnız "k-l-m" harfleri ile ifade etmiş olduk. Fakat Kürtçede kelime sonunda kısa "i" bulunmaz. Mesela "peri" kelimesi "پەری" şeklinde yazılır. Yani "perî" şeklinde ifade etmiş oluruz. Ayrıca Arap alfabesindeki "و/ە/ی" harfleri hem sesli hem sessiz harf olarak kullanıldığı görülmektedir. Mesela "ی" harfi hem "y" sesini hem "î" sesini vermektedir. Fakat bu harfler sessiz olarak kullanıldığında önüne hemze almaz. Yani "yasak" kelimesi "یاساق" olarak yazılır. "ه" harfi yalnız sessiz harf olarak kullanıldığı vakit yanındaki harfle bitişir. Sesli harf olarak kullanılırsa yanındaki harf ile ayrı yazılır. Örneğin, hendek kelimesi "هەندەک" şeklinde yazılmaktadır. Zamirler Şahıs zamirleri Şahıs ekleri Kürtçede her yüklem kişiye ya da nesneye göre çekimlenir. Örnek olarak muderris (öğretmen) ve xiste (yorgun) kelimlelerini çekimleyelim: muderris: min muderrisim (ben öğretmenim) to muderrisî (sen öğretmensin) ew muderrise (o öğretmen) ême muderrisîm (biz öğretmeniz) êwe muderrisin (siz öğretmensiniz) ewan muderrisin (onlar öğretmen) xiste: min xisteyim (ben yorgunum) to xisteyî (sen yorgunsun) ew xisteye (o yorgun) ême xisteyîm (biz yorgunuz) êwe xisteyin (siz yorgunsunuz) ewan xisteyin (onlar yorgun) "ew" ve "ewan" zamirlerinin yerine her türlü isim ya da nesne gelebilir. Mesela: Ehmed xisteye (Ahmed yorgun) Olumsuz yapı Kürtçede bir cümleyi olumsuz yapmak için, cümlenin sonuna "nî" kelimesini getirip bu kelimeyi şahsa göre çekimlenir. Aşağıda "xiste" kelimesini olumsuz olarak çekimleyelim. min xiste nîyim (ben yorgun değilim) to xiste niyî (sen yorgun değilsin) ew xisye nîye (o yorgun değil) ême xiste niyîm (biz yorgun değiliz) êwe xiste nîyin (siz yorgun değilsiniz) ewan xiste nîyin (onlar yorgun değil) Kürtçede ayrı bir soru yapısı yoktur. Cümlenin olumlu ya da olumsuz hali aynı zamanda soru formudur. Yani "to xisteyî" hem "sen yorgunsun" hem de "sen yorgun musun" anlamına gelir. -îş takısı (-de/-da) Türkçede bir işin ayrıca bir başkası tarafından da yapıldığını belirtmek için "de/da" bağlacı kullanılır. Kürtçede ise "de" bağlacının verdiği anlamı kelime sonuna eklenen -îş takısı sağlar. -îş takısı bir yerde bulunma anlamı vermez. Örneğin: minîş kurdim (ben de kürdüm) Ehmedîş xobe (Ahmet de iyi / xob:iyi) İşaret zamirleri Kürtçede üç tür işaret zamiri vardır. Bunlar: em (bu), ew (o), ewan (onlar). Em zamiri yakındaki nesneleri, ew zamiri uzaktakileri, ewan zamiri ise çoğul nesneleri göstermede kullanılır. Örnek: Em qeleme. (Bu kalemdir) Em qelem nîye. (Bu kalem değildir) Ew qeleme. (Şu/O kalemdir) Ew qelem nîye. (Şu/O kalem değildir) Ewan qelemin. (Onlar kalemdir) Ewan qelem nîyin. (Onlar kalem değildir) Dönüşlülük zamirleri Dönüşlülük zamirleri, bir işin özne tarafından bizzat yapıldığını belirten zamirlerdir. Türkçede dönüşlülük zamiri kendi kelimesidir. Kürtçede ise bu anlamı xo kelimesi verir. Aşağıda "xo" zamiri şahsa göre çekimlenmiştir: İzafe Kürtçede herhangi bir ismi başka bir isimle, sıfatla ya da zamirle birbirine bağlayarak oluşturulan söz grubuna izafe denir. Kürtçede iki kelime arasına -i ya da -yi eki getirilerek izafe kurulur. Örneğin: Kitabi Elî (Ali'nin kitabı) Xaneyi Ehmed (Ahmet'in evi) Zimani Kurdî (Kürt dili) Dewleti Osmanî (Osmanlı Devleti) Seyyareyi nûê (Yeni araba) Şehri gewre (Büyük şehir) Defteri min (Benim defterim) Teyyareyi le ser (Yukarıdaki uçak) Dergahi baxçeyi medrese (Okulun bahçesinin kapısı) Dergahi le baxçeyi medrese (Okulun bahçesindeki kapı) İyelik ekleri Kürtçede iyelik durumu iki şekilde gerçekleşir: 1. İzafe ile 2. İyelik ekleri ile Örnek olarak "kur" (oğul) ve "seyyare" (araba) kelimelerini iyelik eklerine göre çekimleyelim: 1. İzafe ile: 2. İyelik ekleri ile: Sahip olma Türkçede sahip olma durumu "var" ve "yok" kelimeleri ile sağlanır. Kürtçede ise heye (var) ve nîye (yok) kelimeleri sahip olduğumuz bir şeyi ifade etmek için kullanılır. Örneğin; Kitabim heye (Kitabım var) Kitabim nîye (Kitabım yok) Mindalit heye (Çocuğun var) Mindalit heye? (Çocuğun var mı?) Çend mindalit heye? (Kaç çocuğun var?) Le baxçe seg heye (Bahçede köpek var) Le xane hîç mindal nîye (Evde hiç çocuk yok) Çokluk ekleri Kürtçede isimleri çoğul yapmak için kelimenin sonundaki harfe göre; eğer ünsüz bir harfle biterse sonuna -an eki, ünlü bir harf ile biterse sonuna -yan eki, "e" sesi ile biterse sonuna "e" harfi kaldırılarak -an eki getirilir. Meselâ; Dar - Daran (Ağaç - Ağaçlar) Bazî - Baziyan (Oyun - Oyunlar) Name - Naman (Mektup - Mektuplar) İstisnalar: Xane - Xaniyan (Ev - Evler) Zinde - Zindegan (Canlı - Canlılar) Şî - Şitan (Şey - Şeyler) İnsan - Nas (İnsan - İnsanlar) Kürtçede isimlerin sayısını belirtirken, isimler daima tekil halleriyle kullanılır. Örneğin; Dû çaw (İki göz) Se dane kursî (Üç tane sandalye) Çar pişileyi şirîn (Dört sevimli kedi) Artikel Artikel, bir isimle beraber kullanılan bir kelime olup, o isme nasıl değinildiğini belirtir. O kelimenin belirli veya belirsiz, bilinir veya bilinmez olduğuna dair bilgi verir. Artikel kavramı İngilizce, Fransızca gibi dillerde sıkça kullanılmakla beraber; Türkçede isimlerle beraber hiçbir artikel kullanılmaz. Bunun yanında Kürtçenin Kurmanci lehçesinde de artikel kullanılmaktadır. Sorani lehçesinde iki tür artikel bulunmaktadır: Belirli artikel Belirsiz artikel Belirli artikel Belirli artikel, bir grubun belli bir üyesine değinen tekil ve çoğul isimlerden önce kullanılır. Bu tip tanımlık, daha evvel bahsi geçmiş olan bir isme tekrar değinirken kullanılır. Burada önemli olan, bahsettiğimiz nesneden karşı tarafın da haberdar olmasıdır. Bu tip artikel İngilizcede "the" şeklinde kullanılır. Soranicede ise, kelimenin sonuna -eke eki getirilerek sağlanır. Belirli artikelin çoğulu ise kelimenin sonuna -ekan eki getirilerek sağlanır. Kelime eğer ünlü bir harfle biterse sonuna -yekan eki, "e" sesi ile biterse sonuna -kan eki eklenir. Örneğin; Jineke zor dirêje (Kadın çok uzun) Bu cümlede bahsi geçen kadını, karşımızdaki kişi de tanldığı ya da gördüğü için "kadın" kelimesinde belirli artikel kullanılmıştır. Dari çinareke zor pîre [(Buradaki) Çınar ağacı çok yaşlı] Çayekan zor serdin (Çaylar çok soğuk) Dergahekeyi çayxane (Çayhanenin kapısı) Namekani dirêj (Uzun mektuplar) Soranicede sadece karşımızda bulunan isimlere artikel verilir. Özel isimlere, gök cisimlerine (güneş, ay), yer şekillerine (dağ, ova, ırmak), soyut şeylere artikel eklenmez. Fakat hitap bildiren ve bizzat kendimiz sahiplendiğimiz (genellikle manevi olarak) sözcüklere çok sıkça artikel eklenmektedir. Örneğin; Canekem (Canım), Ezîzekem (Azizim), Kurekem (Oğlum) ... Soranicede isimlerde artikelin kullanılmaması anlamı bozmaz. Örneğin; Çayekan zor serdin = Çayan zor serdin (Çaylar çok soğuk) Dergahekeyi çayxane = Dergahi çayxane (Çayhanenin kapısı) Namekani dirêj = Namani dirêj (Uzun mektuplar) Canekem = Canim (Canım) Fakat Soranicede çoğul isimler genellikle, anlamına bakılmadan, artikel almış hali ile kullanılır. Belirsiz artikel Belirsiz artikel, bir grubun herhangi bir üyesine değinmek için tekil isimlerden önce kullanılır. Bu tip artikel İngilizcede "a/an" şeklinde kullanılır. Türkçede bu anlamı ise belgisiz sıfat olarak kullanılan "bir" kelimesi sağlar. Kürtçede ise belirsiz artikel, kelimenin sonuna -êk eki eklenerek sağlanır. Bu ek, ünlü bir harften sonra -yek şeklinde olur. Örneğin; Rojêk (Bir gün) Piyawêk/Merdêk (Bir adam) Şitêk (Bir şey) Kiçêki zîba (Güzel bir kız) Mindalêki şad (Mutlu bir çocuk) Qehweyeki germ (Sıcak bir kahve) Çend kesêk (Birkaç adam) Hemû rojêk (Bütün bir gün) Her mewzûyek (Her bir konu) Kürtçede belirsiz artikel, sayı sıfatı olarak kullanılmaz. Kürtçede sayı sıfatı olarak yek kelimesi kullanılır. Örneğin; Yek fincan qahwe (Bir fincan kahve) Yek bardaq awi serd (Bir bardak soğuk su) Hal ekleri Kürtçede isimlerin önüne ya da arkasına bazı hal ekleri eklenerek bu isimlerde belirtme, yönelme ve bulunma gibi anlamlar sağlar. Kürtçede kullanılan hal ekleri aşağıda verilmlştir: Kitabî biawer (Kitabı getir) Şîşeyî şikestim (Şişeyi kırdım) Be xane derom (Eve gidiyorum) Le mangêk sî roj heye (Bir ayda otuz gün vardır) Emro le medrese da hîç kes nîye (Bugün okulda hiç kimse yok) Ehmed emşew le İstanbulewe dê (Ahmet bu akşam İstanbuldan geliyor) Le xanewe êsta derom (Evden şimdi çıktım) Le xane ra êsta derom (Evden şimdi çıktım) Burak legel be çarşû deroym (Burak ile çarşıya gidiyoruz) Bo sefer çemdani xoyî amade kird (Yolculuk için valizini hazırladı) Hal eklerini şahıslara göre çekimleme Kürtçede şahıslara hal ekleri getirirken iki farklı yöntem kullanılır. 1. yöntemde şahıs zamirlerinin önüne ya da arkasına hal eki getirilir. İkinci yöntemde ise hal eklerine iyelik ekleri getirilir. Aşağıda şahıs ekleri her iki yönteme göre çekimlenmiştir. Yönelme hali: Bulunma hali Buradaki "le" ön eki bağlaç olan "de"yi kapsamaz. Sadece bir yerde bulunma anlamı katar. ile edatı için edatı işaret zamiri için Fiiller Geçmiş zaman Kürtçede fiiillerde geçmiş zaman yapmak için fiillerin sonundaki mastar eki "-in" çıkarılarak yerine şahıs ekleri getirilir. Fiilin sonunda mastar eki olarak "-în/-ûn" alırsa sadece sonundaki "-n" sesi çıkarılır. Örnek için kirdin (yapmak), bûn (olmak) ve noşîn (içmek) fiillerini geçmiş zamana göre çekimleyelim: kirdin (yapmak): bûn (olmak): noşîn (içmek): Fiili olumsuz yapmak için önüne ne- eki getirilir: kirdim (yaptım) nekirdim (yapmadım) Şimdiki zaman Kürtçede şimdiki zaman yapmak için fiilin mastar kökünden bağımsız bir de şimdiki zaman köküne ihtiyaç duyarız. Bir fiilin şimdiki zaman kökü, mastar halini bazen anımsatsa da bir fiilin şimdiki zaman kökünü bulabilmek için herhangi bir kural yoktur. Aşağıda bazı fiillerin şimdiki zaman kökü verilmiştir: kirdin/ke: yapmak/yap bûn/bi: olmak/ol dîtin/bîn: görmek/gör zanîn/zan: bilmek/bil gotin/lê: söylemek/söyle xwardin/xo: yemek/ye reftin/ro: gitmek/git Şimdi de kökünü bulduğumuz bir fiilin önüne e- ekini getirerek fiili şimdiki zamanda kullanabiliriz. kirdin/eka: yapmak/yapıyor bûn/ebê: olmak/oluyor dîtin/ebîne: görmek/görüyor zanîn/ezane: bilmek/biliyor gotin/elê: söylemek/söylüyor xwardin/exoa: yemek/yiyor reftin/eroa: gitmek/gidiyor Bu fiilleri şahıslara göre çekimlememiz için fiilin, şimdiki zamandaki köküne göre, son harfine bakmak gerekir. Mesela, fiil kökünde, sonu sessiz bir harfle biten fiilleri temsilen dîtin, reftin, kirdin ve gotin fiillerini şimdiki zamana göre çekimleyelim: Fiili olumsuz yapmak için önüne n- eki getirilir: ekem (yapıyorum) nekem (yapmıyorum) Kaynakça Dış bağlantılar http://www.kurdishcentral.org/en/home https://www.fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/sorani_1_grammar.pdf | -Sorani Kurdish- A Referance Grammar and Selected Readings, Hardvard University, W. M. Thackston (İngilizce) https://drive.google.com/file/d/0B8b8Um4VLFEza2U0RnhqQzY0NUU/view?usp=sharing | A Basic Guide to Kurdish Grammar, Danielle H. Kim (İngilizce) http://dictio.kurditgroup.org | Kürtçe - İngilizce sözlük Kategori:Kürtçe Kategori:Kürt dilleri Kategori

illerine göre dilbilgisi

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Soranice dilbilgisi

bullvar_katip

Administrator

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi