Sungur, Sorgun

[bullvar_katip]

Sungur, Yozgat ilinin Sorgun ilçesine bağlı, Bahadın beldesi içine alınan bir köydür. Sözkökü Türk dili kökeninden geldiği bilinmekle birlikte Sungur sözcüğünün birçok anlamı bulunmaktadır. Tarihi kaynaklarda Osmanlıca : S-N-K-U-R سنقور diye yazılır, (Arapça: سنقر ve İranca:سنقر sonqor) şeklinde yazılır. Codeks Cumanicus (Kuman/Kıpçak Türkçesi'nde tarihi bir kitap) adlı eserde Sungur sözcüğü, yırtıcı kuşların adı olup aynı zamanda kişi adı olarak da geçmektedir. Sungur sözü anlam olarak; doğangiller (falconidae) ailesinden bir yırtıcı kuş türü, akdoğan. Soğukkanlı, sakin kimse anlamında bir kişi adı. Türkiye'deki yerli bazı ağızlarda kurbağa yumurtası anlamına gelir. Günümüz Türk lehçeleri ve şivelerinde kullanımı da bulunmaktadır. Kazak Türkçesi'nde kuş adları arasında geçer. Tarihçe 14. yüzyılda Doğu Türkistan taraflarından gelen ve özellikle Fars Atabegliği'nin dağılmasından sonra özellikle Boz-Ok denilen bazı Türk toplulukları Bozok yaylasına yerleşmişlerdir. Moğol istilası sonrası gelen Türkistan'dan gelen Uygurlar ve diğer Türk toplulukları Eratna Beyliğini kurmuşlardı. Eratna Beyliğinde yönetim kademesinde türlü Türk toplulukları bulunmaktaydı. Eratna Devleti'nden sonra Oğuzların Salur boyundan Kadı Burhaneddin Devleti bölgede güçlü oldu. Yozgat ilinin Türkçe eski adı Bozok olup buradaki Türk topluluklarının büyük bölümü Oğuzların Bozok kolundan gelmektedir. Kadı Burhaneddin Ahmed Devletinden sonra Osmanlı Devleti bu dolaya egemen olacaktır. Dulkadiroğulları Türkmen beyliği yıkıldıktan sonra oradaki Türkmen toplulukları Halep, Maraş dolaylarından 17. yüzyıldan itibaren Bozok bölgesine yerleşmeye başladılar. Zaten 16. yüzyılda bölge ismini Dülkadir (Zülkadir)-oğulları Devleti'nden yadigar olarak Zülkadriye Eyaleti'ne bağlı idi. Sungur ve çevresi (Bozok Sancağı(Yozgat ili) dahil 1827 yılında kurulan Ankara Eyaleti ve Ankara Vilayeti'ne dahil olundu. Sungur köyü, 7 ayrı aile tarafından kurulmuştur. Tuzlacık köyünden gelen ve Sungur'a yerleşen aile Tuzlacık soyadını, eski zamanlarda deve ticareti yapan aile Deveci soyadını almıştır. Farklı soyadları bulunmakta olup her bir aile farklı coğrafi yerlerden gelip Sungur halkını oluşturmuştur. Her bir aileye bir takım denilmiştir. Gabıl takımı, Tuzlacık takımı, Hameşgiller vb. Toplum yapısı Sungur halkı Çomak dağı eteğinden, eski halkın dilinde say adı verilen kayalık taşlı sulu yunaklık dereden bağların bulunduğu mekan arasında yerleşmiş bir Türk halkıdır. Sungur halkı geçmişte bütün Eski Türklerde olduğu gibi türlü boylara (topluluklara) ayrılmıştır. Günümüze kadar adı kalmış sülaleler şunlardır. Kecelgiller (soyadları Özcan): Ganigil (Gani kahya) takımı) (soyadları Deveci, Alparslan): Hameş-kağal (veya Hameşgiller)(uyarı. kağal kelimesindeki k harfi ke sesi gibi ince söylenir) (soyadları Bekdur): Omar-kağal (soyadları Tuzlacık): Tuzlacık köyünden geldiği bilinir. Hindoğlu takımı (sonradan Pilikgil) (Soyadı Kurul): Söylentiye göre Çomak dağına ilk yerleşen Türk topluluğu olup bu ormanlık arazide develeri kaybolunca ormanı ateşe vermişler ve bölgedeki ormanlık arazi yok olmuştur. Kôr Ismayılgiller (soyadları Bıyık):köye gelen göçebe türkmenlerdir Küçük Ahmetgiller (soyadları Tekbıyık): Çapangiller, Şıhılığıllar (soyadları Torun): İnanç Günümüzde Sungur köyü toplumu din yapısı olarak Müslüman'dır. Eski Türk inancı Şamanizm dininden gelen bazı inanışlar da görülmektedir. Dilek ağacına çaput (bez) bağlama ki buna çalama denir, bazı tür hayvanların önden geçip veya yolda görülmesinin uğursuzluk veya bahtlılık olarak yorumlaması Eski Türk dininden kalmış inançlardır. Farkında olmadan devam ettirilen Şamanizm kökünden gelen gelenekler arasında Mevlid ve İlahi, Döne, Döndü,Satı ve Satılmış gibi adların verilmesi, mezar ucundaki su oyukları, ölülerin ardından yapılanlar, makas-bıçak vermeme, hapşırana çok yaşa demek, kapı eşiğinde oturmamak, kurşun dökmek, mezar taşı, nazar inancı, gidenin ardından su dökmek, tahtaya vurmak, ölülerin ardından toplanmak, çocuklara tabiattan esinlenen adlar koymak, ağaçlara türbelere çapuz ve bez bağlamak gibi sayısını çoğaltacağımız inanışlar İslam ile ilgisi olmayıp Eski Türk dini olan Şamanizm ile ilgilidir. Günümüzde bu inançlar bütün Türk Dünyası'nda, Altay Dağları, Tanrı Dağları, Sayan Dağları gibi yüksek yerlerde yaşayan Tofalar, Dolganlar,Şorlar, Tuvalar, Duhalar, Kazaklar gibi Türk topluluklarında da görülmektedir. Toponomi Köyün bulunduğu bölgede bazı toponomik adlar bulunur. Bu yer adları halk dilinde biraz değişime uğramıştır. Aşşağpuñar (Aşağı Pınar), Sultanguyusu (Sultan Kuyusu), Goğgaya (Gök kaya), Gızıltoprah (Kızıl Toprak), Olukguyusu(Oluk Kuyusu), Aydoğmuş, Gündoğdu, Asiyalinbağ (Asiye-gillerin bağı), Gubürören (Gübür Ören), Cinni Mezer (Cinli Mezar), Gannıtalla (Kanlı Tarla), Goruhlu (Koruklu), Garaçalının ora (Kara Çalının orası), Gulahsız (Kulaksız). Bu yer adları yön veya bir bölge bildirmektedir. Mesela; Googaya denilen yer Çomak dağının Bahadın Kasabası yoluna bakan tarafıdır. Goruhlu ise Söylemez köyü tarafına denir. 100px|küçükresim|Kızıl Sungur (Tuygun) adlı yırtıcı kuş türü Kültür 150px|sol| erişte aşı Eski Türklerdeki mutfak kültürünün yakın zamana kadar ulaştığı geleneklerine bağlı olan köy olup bayramlarda seyranlarda ve düğünlerde komşu (yöre dilinde koñşu) ziyareti yapılır. Yemekleri bol türlü olmakla birlikte başlıca yemek kültürü arasında kışları yenilen arabaşı ve tavşan köftesi vardır. Çörek, bazlama, katmer, erişte, helle çorbası, yarma çorbası, düğürcük çorbası (köy dilinde duğurcük), bulama çorbası (köyün dilinde bulama aşı) köyün yemek kültürüdür. İslam öncesi devirde Türk toplumu, tahıl ürünlerinden omaç(oğmaç, umaç) adı verilen bir tür çorba yaparlardı. Bu çorbanın ana maddesi, genellikle yuvarlak kesilen erişte idi. Bu yemek yapımda farklılaşarak halen ad olarak devam etmiştir. Omaç, yufka, ekmek ve yumurta ile yapılmaktadır. Çocuk Oyunları: Sungur köyünde oynanan belli başlı oyunların adları şöyledir:Hodah oyunu, Gozümüç (veya Yumuşma) Oyunu, Eş Gördüm oyunu, Depik oyunu, Çelik-Çomak oyunu, Seklem, At Oynatmacı oyunu, Ortada Sıçan oyunu, Galeylim oyunu, Beştaş (veya Toptaş), Saklanbaş (Saklanbaç), Gayış Vurma, Sallanguş (Çoğdürüguş), Cimcime oyunu, Çıbıktan at oyunu. Dil Sungur Türkçesi: Köydeki dil halis muhlis katıksız Türkçedir. Sungur Türkçesi genel özellikleri itibarıyla Oğuz (Türkmen) Türkçesinin yapı ve telaffuz özelliklerini içinde barındırır. Fakat bazı özellikleri ile de Kıpçak Türkçesi özellikleri taşır. Özellikle Azerbaycan Türkçesine çok yakındır. Bazı hususiyetleri de Orta Asya ve Sibirya'daki Türk şiveleri benzer. Kırım Türkçesine de yımırta (yumurta) örneğindeki gibi benzeyen çok özellik vardır. T'nin D oluşu(Türkmen Türkçesi, Tıva Türkçesi, Azerbaycanca gibi) tadı < dadı, taş<daş, tırnak<dırnag, tane<daane, tepe< depe Ç'nin Ş oluşu(Kazak Türkçesi gibi)Söz içlerindeki bazı ç sesleri Sungur köy halkının dilinde ş harfi olmuştur. göçtü< goştü, biçti<bişti, ağaçlar< ağaşlar, açmak< aşmak, uçtum< uştum, kaçtı< gaştım. n'nin g,ğ oluşu(Kazak Türkçesi gibi)Söz içlerindeki bazı n sesleri Sungur köy halkının dilinde genizden gelen bir ğ harfi olmuştur. Bu söylenişte nazal n diye tabir edilen geniz n harfine Doğu Türkistandaki Uygur Türkçesindeki şekli kadar çok yakındır (örnek olarak :Saňa, Baňa) fakat tam olarak onu yansıtmaz. ng arası bir ses ile ifade edilebilirşuna<şoğa, bana<bağa, sana<sağa, ona<oğa. Çokluk eki'nin değişimi(Kazak, Kırgız, Tataristan Türkçesi ve Sibirya Türkçesi gibi)Bazı durumlarda çoğul eki -lar, ler değişime uğramaktadır. Eğer kök kelime veya çoğul öncesi kelime -n ile biterse çoğul eki de -nar, ner şeklini alır.bunlar<bunnar, onlar<onnar, şunlar<şonnar, yorganlar<yorgannar, yığınlar<yığınnar. Kök-Türkçeden gelen eklerin kullanımının oluşu sebebiyle Sungur konuşması, Bozok bölgesinin bozulmaya uğramamış bir Türk ağzıdır denilebilir. Eski Türkçedeki kinye/kınya'nın fonetik değişime uğramış bir versiyonu olan -gine, -genne şekilleri söylenişlerde rastlanır. Özbekistan Türkçesinde de görülen bu ek dil bağlantısını göstermektedir. Özbekçe "-ginem" / Türkiye Türkçesi "cağızım" ekine karşılık gelmektedir. "Mecnuntalnıng başginemni egmegin, Közlerimden yaşginemni tökmegin" Salkımsöğüdün başcağızımı eğmeyesin, Gözlerimden yaşcağızımı dökmeyesin...). Sungur ağzında "güzelce yap" yerine "güzelgine yap" denilir. Ayrıca "Güzelcene" ve"güzelgene" yap söylenişleri de vardır. Bilinmesi Gerekli Sözler: Ellaham; Allahu Alem kelimesinin halk dilindeki değişimidir. Allah Bilir olarak kullanılan kelime belki manasında da kullanılmaktadır.Şaplak; tokat, şamar. Çığırmak, çağırmak. Çığrale, çağır hele, çağırır mısın. Çığırışmak, bağrışmak. Abı; anne, ana (Orta Asya ve Sibiryada aba, apa, ava şeklindedir. Sungur Türkçesinde buradak ikinci a sesi ı sesine dönüşmüştür). Ağa, baba. Biçik, ineğin küçüğü (Sibirya Türkçesinde biçiğ kelimesi küçük manasında kullanılır). Bicimcik, çok az. Cingan çivisi, küçük çivi. Mık; büyük çivi. Culuk, hindi. "Gatıh", Çalkama, ayran. Doñuz, domuz (Orta Asya Türkçelerinde Doñuz ve Toñuz, Azerbaycan Türkçesinde donuz). Dil, kilidi açıp kapamak için kullanılan araç, anahtar, açar, açkı. Deşirici, hırsız. Oğru, hırsız. Eşgili, mayalanmış bazlama, katmer. Ekiz, ikiz. Eringeş, üşengeç. Gutmek, beklemek, sürmek (mesela, koyun gütmek). Guver, bırak, koy, aşağı koymak (Özbek Türkçesinde kuy, aşağı demektir). Yüzünguylu, aşağı doğru. Gicişmek, kaşınmak. Noorüyon, nasılsın, neler yapıyorsun anlamında kullanılır. Ondan sonramayım, ondan sonrası. ool, oğul. Oobed, övüngen. Oorun oorun, gizli gizli,hırsız(oğrun) gibi. Ötoğon, geçmiş (öteki) gün. Toplu, pencere önü. Sındı, makas (sındı, Orta Asya Türkçelerinde kırmak kesmek manasına gelmektedir). Say, bir miktar taşlı olan vadi, nehir yatağına denir (misal, Saya gitmek). Sağsak, kötü kokmuş. Tosbağa, kaplumbağa (Orta Asya Türkçelerinde taşbağa). Tiken, diken. Yumuş, iş, görev, vazife. Yuğ, yıka. Yunak, çamaşır yıkama yeri. "Kunnamak", atın yavrusunu doğurması. "Kuşüm etmek", merak etmek. "Mazarat", şımarık. "Malamat etmek", rezil etmek. "ile mi?", öyle mi?, Resmi yazıda çok kullanılmayan Sungur dilindeki Sözler: gırışmağ (kırışmak, başını dikerek gösteriş yapmak, kasılmak, cilvelenmek, kendini beğendirme çabasında olmak), hömermek (hiddetlenmek, kabadayılık taslamak, birisine kızarak saldırmaya başlamak), karış getirmek (kargış, beddua etmek, lanetlemek), yumuş buyurmak(iş yükü vermek), yumuş dutmag (verilen işi yerine getirmek) vd. Coğrafya Yozgat iline 63, Sorgun ilçesine 30km. uzaklıktadır. Bölgenin en yüksek dağlarından Çomak Dağı eteğinde yerleşim olmuştur. Çomak Dağı üzerinde Radyolik istasyonu (PTT telefon aktarıcının) bulunmaktadır. Karabodu höyüğü ve art arda devam eden üç höyük ile çok dik duran Sivri Dağı bölgede önemli yükseltilerdir. Kuzeyinde Bahadın Kasabası, Gümüşkavak köyü, Salur köyü; güney yönde Bağlıca köyü, Tuzlacık köyü, İnevi köyü, batı yönde Mansuroğlu köyü ile konumlanmıştır. Çevresindeki öbür köyler ise Söylemez, Bebekköy, Karacalar, Küçükçalağıl, Alişar, Sivri, Çavuşköyü, Karaveli'dir. Nüfus Yıllara göre halk toplam sayısı çok hızlı şekilde düşüşe geçmiştir. Sungur Adının Tarihte ve Coğrafya'da Geçtiği Yerler Sungur köyünün eski adının Son köy veya son kurulan yer olduğu söylense de bu gerek tarih ve gerekse dil araştırmalarında doğruyu yansıtmamaktadır . Benzer yer adı Türklerin egemen olduğu Kore'den İran'a ve Macaristan'a kadar birçok ülke içinde görülmektedir. Macaristanda Eski Türklerden kalmış "Zongur" sülalesi de vardır. Tarihin Türk diline bağı olarak Türkiye'nin dört bir tarafında Sungur adlı yerleşim yerleri de vardır. Van/Çaldıran/Sungur Köyü, Muğla/Sungur köyü, Gümüşhane/Sungur-beyli köyü, Edirne/Malkara/Hacı Sungur köyü vb. Ayrıca Sungur adı ile Konya/Ilgın'da Mahmuthisar köyünün 4km kuzeyinde, Ilgın ovasına hâkim bir tepede Sungur Bey Türbesi bulunmaktadır. Niğde/Küçükköy'de Vakf-ı Cami-i Sungur Ağa vardır. Türkiye dışında da Türk Dünyası içinde birçok ülkede Sungur adında köy ve yer adlarını görmekteyiz. Rusya Federasyonunun işgali altındaki Türk toprağı olan Başkortostan Cumhuriyetinin Pervomayskiy'e 18km uzaklıkta olan Sungur adlı köy vardır. Yine Başkortostanda Sterliytamak ilçesinde Sungur köyü bulunur. Rusyada Ulyanovskaya bölgesinde yine Sungur (nüfusu 1341 kişi) adlı yerleşim vardır ki buradaki halkın çoğu Rus olup önceleri Türklerin yerleşim yeri idi. Rus işgali ile buradaki Türkler soykırıma uğramışlardır. Selçuklular İran coğrafyasını fethettikten sonra 1147 tarihinde, merkezi Şiraz'da yerleşen Türkmen boylarından biri de Salurlulardır. Bu beylik Salur Han'ın neslinden olan Sungur Atabek tarafından kurulmuştur. 1284 yılında yıkılmış, yerine İlhanlılar egemen olmuştur. Buradaki Türkmen halkının bir bölümü İç Anadolu'da Bozok yaylası içinde yer alan Çomak dağı etrafına yerleşmiş olabilir ve köy ismi bu liderden gelmiş olabilir. Sungur Adı dünyanın birçok yerinde gerek ad gerekse yer olarak geçmektedir. Bunlar arasında İran'ın batı sınırlarına yakın Kirmanşah şehrinin, 70km kuzey doğusunda Türklerin yaşadığı Sungur adlı bir şehir vardır. İran'daki bu Türk şehri olan Sungur şehrinin nüfusu yüzbine yakındır. Sungur Türklerinin dili olan Sungur Türkçesi ise Azerbaycan Türkçesine benzer. Sungur Türkleri soğuk yerine "soğuh, sovuk", ileri yerine "irelu", demektedirler, ayrıca "geynemağ", ervad (arvad-kadın), çörey (ekmek), gulah (kulak), bulak (kaynak, pınar), aba (anne), gardaş (kardeş) vb. Rusya Federasyonu içinde Türklerin yoğun olarak yaşadığı Sterlitamak ilçesine 21km mesafede Sungur köyü vardır. Köy halkı yerli Türklerden olup Rus işgalinde direnmişler Müslüman olmayı bırakmamışlardır. Ruslar Sungur Türkleri ve dolaydaki Türkleri diğer Türklerden ayırmak ve bölmek için halk arasında bir adlandırma olarak kullanılan Tatar adını millet gibi kabul ettirerek bölmeye çalışmıştır. Tatar, Kırgız, Oğuz gibi adlandırmalar bir ulus adı olmayıp Türklerin kendi aralarında kullandığı soyadlarıdır. Bu yerleşim yeri aynı zamanda Kazakistan'a da yakındır. İtil (veya İdil, Atıl, Edil, Rusçası Volga) akarsuyu boylarına yakın bazı yer adlarına bakınca Sungur köy adları göze çarpar. Ayrıca Tataristan Türk Cumhuriyeti ve Samara bölgesinde küçük bir akarsuyun adı da Sungur akarsuyudur. Eski yazma tarihler olan silsilenamelerde Osmanlı Devletinin kurucusu Osman Bey'in amcalarından birinin adı Sungur Tigin'dir. Niğde'de 1335 yılında Sungur Bey tarafından yaptırılmış olan Sungur Bey camii ve türbesi bulunmaktadır. Yine Niğde'de Emir-ül ümera Seyfeddin Sungur Ağa tarafından 1335 yılında yaptırılan Sungurbey Kütüphanesi bulunmakta olup günümüzde Niğde İl Halk Kütüphanesi olarak adlandırılmıştır. Niğde'de Sungurbey Mahallesi de vardır. Çorum'un ilçelerinden birisi de Sungurlu'dur. Van'ın Çaldıran ilçesine bağlı bir yerleşim yeri, Muğla'nın Göktepe bucağına bağlı bir yerleşim yeri, Hatay'ın Kışlak bucağına bağlı bir yerleşim yeri "Sungur" olarak geçmektedir. Sungur adı Kaşgarlı Mahmud'un Arap Dünyasına Türk dili öğretmek için yazmış olduğu Divânu Lügati't-Türk adlı yazma eserde Oğuz boylarında uran (arma, sembol, simge) olarak kullanılmıştır. Doğan türü kuşlar içinde Ak Sungur adlı kuşu Azerbaycan Türkçesinde "şunkar", Kazak Türkçesinde ise "Ak Sunkar" olarak bilinir. Kartal, doğan, atmaca gibi yırtıcı kuşların ve alttürlerinin tamamı Eski Türk kültüründe önemli bir yere sahiptir. Sungur veya Sonkur ya da Şunkar veya Şumkar bu kuşlar arasında yer almaktadır. Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü'nde sungur kelimesinin Osmanlı literatür kaynaklarına göre karşılığı olarak sunkur, sungar, suknur kelimelerini görmekteyiz ki akdoğan kuşu manasında kullanılmıştır. Kaynakça