Tölesler

bullvar_katip · 28 Mayıs 2024

Töles veya Töliş (Eski Türkçe: ???? (tölş) / ????? (tölis), Eski Çince: 突利失 (tūlìshī) / 都呂施 (dūlǚshī) / 突律佽 (tūlǜcì) / 突例 (tūlì) Pehlevice: ṯwlyš), eski bir Türk boyu veya boy birliği. Töles ismi Orhun yazıtlarında 732 yılında geçiyor. Tölesler, sonraları Uygurlara bağlandı. Çin kaynaklarında Tölesler ile ilgili çok bilgi geçmemektedir. Kökeni Tölesler akademi camiasında çoğu araştırmacı tarafından Tiele olarak kabul edilir. Göktürk Devleti tarihinin 627 yılına kadar olan kısmında Baykal gölünün doğusundan Karadeniz'in kuzeyine kadar ulaşan geniş alanda Aşina hanedanına bağlı diğer Türk boyları yaşıyordu. Devletin kuruluşunda önemli bir unsur olan bu boylar ise, Çin kaynaklarında Tiele adı ile adlandırılmakta idi. Töleslerin Tiele olduğunu ilk öne süren araştırmacı bir sinolog Friedrich Hirth iken karşıt görüşle ilk ortaya çıkan araştırmacı tarihçi Wilhelm Barthold olmuştur. Eski Çince'nin fonetik yapısı göz önünde bulundurulduğunda Töles/Tölis/Töliş ve Tiele köken bakımından aynı sözcük değildir. Eski Çince'de Tiele, tiele diye değil, t'ietlək diye okunur ve Chile, Tele, Dili gibi diğer karakterlerin eski Çince'de okunuşu benzer şekilde *teklek okunuşuna çıkmaktadır. Bu söz Eski Türkçe tägrä(g)e gider. Tegrek, Kıpçakça çember anlamına gelmektedir ve günümüzdeki bazı Türk dillerinde tekerlek anlamını taşır: Kırgızca, Altayca тегерек (tegerek), Nogayca төгерек (tögerek), tarihî Hakaniye Türkçesi tegrek... Dolayısıyla Tiele'nin Türk yazıtlarındaki karşılığı tegrek/g olmalıdır, Türk yazıtlarında geçen Töles/Töliş ve Tuvaca Tülüş ise etimolojik açıdan Tiele ile alakasızdır. Tölesin yön belirtebileceği hatta kuzeydeki ile doğudaki Türk boylarına atfedilmiş bir unvan olabileceği öne sürülmüştür. Buna paralel olarak Tarduş da devletin Batı ile Güney kısmını yönetenlerin unvanıdır. Nesilleri Soy adını Latin transkripi toläs şeklindedir. Bu söz yüzyıllar boyu değişime uğraşmış ve günümüz Tıva'da 'Tülüş olarak söylenmektedir. "Ulug-Tülüş, Düktüg-Tülüş ..." diye adlanan Tıva boylarının Töleslerden geldiği bilinir. Yurdu Töles boyunun halkı nereden nereye göçedip gittiği veya nerelerde yaşadığına dair çok açık bilgiler bulunmamakla birlikte dikilen tarihi taşlarda bunu görebilmekteyiz. Töles diye adlanan boy hakkında 3 dikili taş vardır. Е-48, Abakan. Е-55, Tıvadan, taşın dikildiği yer bilinmemektedir. Е-147, Eerbek I. Yenisey yazısı Е-147. Eerbek I, günümüzde Aldan Maadır adlı Tıva Ulusal Müzesi'ndedir. Latin transkripi. (1) jiti jägirmi jašïmda män täŋri elimkä qara boldïm bökmädim ajïta äsni (2) quida qunčujum-a bökmädim buŋa özdä oγlïmka bökmädim ajïta buŋa (3) oγlan atïm järlig čor täŋri elimdä tägzinmišim toläs alp tarqan atïmqä bökmädim (4) kök täŋridä äsiz kün aj ärmiš jaγïz järdä äsiz el qan ärmiš bökmädim ajït-a äsizä (5) bodunma boqunma bökmädim ajïta äsizimä uluγïm kičigimä bökmädim ajït-a äsizlärimä Tıva Türkçesi'ne birebir çevirisi (1) чеди чээрби чажымда мен дээр элимге кара болдум пөкпедим кударанчыын (2) куйда кунчуйумга пөкпедим муңгак бодум оглумга пөкпедим кударап муңгарадым (3) оглан адым Йерлиг-чор дээр элимде эгилзимзе төлес Алып Таркан адымга пөкпедим (4) көк дээрде хайыраан хүн ай турган куу черде хайыраан эл хаан турган пөкпедим кударап хараададым (5) чонумга улузумга пөкпедим айтырып кударап улуум бичиимге пөкпедим айтырза силерден Tıvaca çevirisine açıklamalar Бир дугаар одуругда, чеди чээрби чажымда дээрге "17 харлыымда" дигени ол-дур. Шаанда тываларның өгбелери сан адын арай өскертир адаар чораан. Сөөлгү äsni дээн сөстүң утказы билдинмес. Ийи дугаар одуругда куйда кунчуйумга дээрге "өөмде кадайымга" дигени ол-дур. Амгы тыва дылда "кунчуг" деп сөстү шаандагы бижиктерде "кунчуй" кылдыр бижип турган. Ынчан ол сөстүң утказы база арай өске турган. Үш дугаар одуругда, «оглан» дээрге "оол" дээни ол-дур, ол сөстү хевээрзин артырган. Шаандагы «таркан» деп сөс амгы үеде "дарган" кылдыр адаттынар апарган. Мында «Таркан» дээрге тускай дужаал ады-дыр. «Таркан» деп сөс шаанда ийи утказылыг турган хевирлиг. Dipnotlar İlgili yayınlar И. В. Кормушин. Тюркские Енисейские эпитафии: грамматика, текстология. / И. В. Кормушин; (отв. ред. Д. М. Насилов); Ин-т языкознания РАН — М.:Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4 Kategori:Tarihteki Türk halkları Kategori:Tuva tarihi

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Tölesler

bullvar_katip

Administrator

Benzer konular

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi