Tong Yabgu Kağan (d. ? — ö. 628) (T'ung Yabgu, Ton Yabgu ve Tun Yabgu olarak da bilinir, Geleneksel Çince: 統葉護可汗, Basitleştirilmiş Çince: 统叶护可汗, pinyin: Tǒngyèhù Kěhán, Wade-Giles: t'ung-yeh-hu k'o-han), 618 ve 630 yılları arasında Batı Göktürk Kağanlığı'nı yöneten kağan. Tong adının, Eski Türkçe'den günümüz Türkçesine "kaplan" şeklinde çevrildiği düşünülmektedir. Bu konuya dair diğer yorumlar ise "yeterlilik" ve "tamlık" anlamına geldiğidir. Ayrıca kelimenin; ilk Türkçe döneminde kullanılan "dolu, içi boş olmayan" anlamlarına gelen; "toñ (tong)" sözcüğünden geldiği de düşünülebilir. Bu kelimenin bir başka anlamı da "son"dur. Tong Yabgu, Aşina ailesinin bir üyesi olan abisi Şikoey Kağan'dan sonra kağan olmuştur. Batı Göktürk Kağanlığı'nın altın dönemini Tong Yabgu'nun döneminde yaşadığı kabul edilir. Saltanatı [[Dosya
erbent winter.jpg|küçükresim|sol|220px|Kuzeyden gelen göçebe kabilelere karşı korunmak için Kariye'de inşa edilen Sasani kalesi. Kariye Tong Yabgu'nun askerî harekât planlarında hayati bir öneme sahipti.]] Tong Yabgu, saltanatı döneminde Tang Hanedanı ile iyi ilişkiler kurmuş ve Tang Hanedanı'nın imparatorluk ailesinden bir prenses ile evlenmiştir. Çinli budist hacı Xuan Zang bugün Kırgızistan sınırlarında yer alan Batı Göktürk Kağanlığı'nın başkenti Suyab'ı gezmiş ve dönemin kağanı hakkında bir tasvir yazmıştır. Tarihçiler bu kağan tarifinin Tong Yabgu'yu işaret ettiğini düşünmektedirler. Ancak Gao Lei, Xuan Zang'ın bu tasvirinin Tong Yabgu'ya değil onun oğlu olan Se Yabgu Kağan'a ait olduğunu söylemektedir. Xuan Zang'ın tasviri şu şekildedir: Ayrıca Tang Kitabında da Tong Yabgu ve saltanat dönemi ile ilgili bilgiler vardır. Kitapta Tong Yabgu saltanatı, Batı Göktürk Kağanlığı'nın altın dönemi olarak ifade edilir: Tong Yehu Kağan cesur, kurnaz ve savaş sanatında iyi bir adam. Bu sayede kuzeydeki Tiele kabilelerini, batıda karşı karşıya olduğu Sasanileri ve güneyde bağlantılı olduğu Kaşmira bölgesini kontrol altında tutabiliyor. Tüm ülkeler ona tabi. Eli ok ve yay tutan on binlerce erkek sayesinde batı üzerinde büyük bir güç ve baskı kurdu. Wusun'u ele geçirerek çadırını kuzey Taşkent'teki Qianquan'a taşıdı. Batıda yer alan tüm prensler bölgelerini Türkler adına idare etmeye başladı. Tong Yabgu ise bu bölgelere birer tudun gönderdi. Batı Türklerinin devleti daha önce hiçbir dönem böylesine bir güce ulaşamamıştı. Sasaniler ile üstünlük mücadelesi [[Dosyaerbent wall.jpg|küçükresim|190px|Büyük İskender döneminde inşa edilen 20 metre yüksekliğindeki bu surlar Hazar sahilleri ile Kafkaslar arasındaki kırk kilometrelik bir alanı kapsamaktadır.]] Tong Yabgu, İran'da hakimiyet kurmak için Sasaniler ile savaşmış, 620'lerin başında kağanın yeğeni Böri Şad, Kafkas Dağları'ndaki Sasani topraklarına doğru birçok akın düzenlemiştir. Birçok tarihçi Tong Yabgu'yu Bizans kaynaklarındaki, 627/628'de Sasani İmparatorluğu'na karşı Kafkaslar'da Herakleios'la işbirliği yapan Ziebel ile özdeşleştirirler. Chavannes, Uchida, Gao ve Xue Zhongzeng'i kapsayan birkaç tarihçi ise Tong Yabgu'nun Ziebel'le (veya hiçbir Hazar hükümdarıyla) özdeşleştirilemeyeceğini ve aslında 625'lerde ölmüş olabileceğini savunur. Bu tarihçiler Bizans ve Çin kaynakları arasındaki tarihlerdeki tutarsızlıklara dikkat çekerken, Ziebel'i Tong Yabgu'yla bağdaştırmanın hâlen günümüzdeki kanıtların abartılı bir örneği olduğunu savunurlar. 619 Ya da 625 yılında Tong Yabgu Kağan Sasani kontrolündeki Doğu İran'a saldırdı, Batı Göktürkleri onun komutasında Sasanileri mağlubiyete uğratarak Rey ve İsfahan gibi şehirleri ele geçirdi. Tong Yabgu Kağan, bu sefer neticesinde İndus Nehri'ne kadar olan tüm Eftalit krallıklarına boyun eğdirdi. 627 yılına gelindiğinde Türkler günümüzde Derbent adını alan Kariye'yi yağmalamışlardır. Bu olayı Movses Kaghankatvatsi şu şekilde aktarmıştır: Kariye'de gerçekleştirilen baskın tüm ülkede paniğe yol açtı. Movses'ın aktardıklarına göre Albanya kuvvetleri öncelikle başkent Partav'a çekilmiş sonrasında ise Kafkas Dağları'na doğru yönelmiştir. Göktürk ve Hazar birlikleri onları takip etmiş ve yakalayarak çoğunluğunu kılıçtan geçirmiş, bazılarını da esir olarak almışlardır. Yine Movses'ın aktardıklarına göre, fethedenler (Albanya'yı fethedenler) Albanya'ya ağır bir vergi uygulaması getirdiler: Bir yıl sonra Tong Yabgu'nun ordusu Tiflis kuşatması öncesinde Herakleios'a katılmıştır. Herakleios ve Tong Yabgu Narikala'nın duvarlarının altında bir araya gelmiş, Tong Yabgu Herakleios'a okunu vermiş ve Herakleios da buna karşılık ona kendi başındaki diademi vermiştir. Orada Tong Yabgu'nun oğlu ve Herakleios'un kızı Eudokia Epifaneia'nın evlenmesi üzerine sözleşilmiş ve Hazar liderlerine hediyeler verilmiştir. Tong Yabgu da 40.000 Hazar atlısının Herakleios'un yanında olacağı sözünü vermiştir. İlk Tiflis kuşatması başarısız olmuştur. İkinci kuşatma ise başarılı olmuş, kuşatma sonrasında kaleyi savunan Gürcülerin çoğu idam edilmiştir. Yönetim Tong Yabgu kendi hakimiyeti altında bulunan bölgelerin kontrolünü sağlamak için her bir bölgeye tudun atamıştır. Devletin en batısında yer alan Hazarların komutanlığını yabgunun yeğeni Böri Sad yapmaktaydı. Batı Göktürkler, 630 yılında Tong Yabgu'nun ölümünden sonra gücünü büyük ölçüde yitirmiştir. Yabgunun ölümünden sonra 30 yıla yakın bir süre daha devlet hüküm sürse de bu süre içerisinde kendisine bağlı kabilelerin birçoğu bağımsızlıklarını ilan etmiş, Hazar Kağanlığı ve Bulgarya Hanlığı gibi ardıl devletler oluşmuştur. Kaynakça Özel Genel Artamonov, Mikhail. Istoriya Khazar. Leningrad, 1962. Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria. 3rd ed. Rowman & Littlefield Publishers, 2018. Christian, David. A History of Russia, Mongolia and Central Asia. Blackwell, 1999. Gao Lei. "Revision of Zhongguo Lishi Da Cidian's Sui Tang Wudai Juan (Comprehensive Dictionary of Chinese History, vol. Sui, Tang and Five Dynasties)". Journal of Yantai Normal Institute's Philosophy & Social Sciences, 2001. Gibbon, Edward. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. London, 1845. Golden, Peter Benjamin. Introduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden: Harrasowitz, 1992. Golden, Peter Benjamin. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1980. Golden, Peter Benjamin. Nomads and Sedentary Societies in Medieval Eurasia. Washington, D.C.: American Historical Society, 1998. Klyashtorny, S.G. and T.I. Sultanov. Kazakhstan. Alma-Ata, 1992. Mango, C. & R. Scott (çeviri), The Chronicle of Theophanes Confessor, Oxford University Press, 1997. Movses Kaghankatvatsi. История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (çeviri: Patkanov). St. Petersburg, 1861. Xue, Zongzheng. A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press, 1992. ISBN 7-5004-0432-8. Kategori:Batı Göktürk kağanları Kategori:Aşina ailesi Kategori:Bizans-Sasani Savaşında (602-628) kişiler Kategorioğum tarihi bilinmeyenler
erbent winter.jpg|küçükresim|sol|220px|Kuzeyden gelen göçebe kabilelere karşı korunmak için Kariye'de inşa edilen Sasani kalesi. Kariye Tong Yabgu'nun askerî harekât planlarında hayati bir öneme sahipti.]] Tong Yabgu, saltanatı döneminde Tang Hanedanı ile iyi ilişkiler kurmuş ve Tang Hanedanı'nın imparatorluk ailesinden bir prenses ile evlenmiştir. Çinli budist hacı Xuan Zang bugün Kırgızistan sınırlarında yer alan Batı Göktürk Kağanlığı'nın başkenti Suyab'ı gezmiş ve dönemin kağanı hakkında bir tasvir yazmıştır. Tarihçiler bu kağan tarifinin Tong Yabgu'yu işaret ettiğini düşünmektedirler. Ancak Gao Lei, Xuan Zang'ın bu tasvirinin Tong Yabgu'ya değil onun oğlu olan Se Yabgu Kağan'a ait olduğunu söylemektedir. Xuan Zang'ın tasviri şu şekildedir: Ayrıca Tang Kitabında da Tong Yabgu ve saltanat dönemi ile ilgili bilgiler vardır. Kitapta Tong Yabgu saltanatı, Batı Göktürk Kağanlığı'nın altın dönemi olarak ifade edilir: Tong Yehu Kağan cesur, kurnaz ve savaş sanatında iyi bir adam. Bu sayede kuzeydeki Tiele kabilelerini, batıda karşı karşıya olduğu Sasanileri ve güneyde bağlantılı olduğu Kaşmira bölgesini kontrol altında tutabiliyor. Tüm ülkeler ona tabi. Eli ok ve yay tutan on binlerce erkek sayesinde batı üzerinde büyük bir güç ve baskı kurdu. Wusun'u ele geçirerek çadırını kuzey Taşkent'teki Qianquan'a taşıdı. Batıda yer alan tüm prensler bölgelerini Türkler adına idare etmeye başladı. Tong Yabgu ise bu bölgelere birer tudun gönderdi. Batı Türklerinin devleti daha önce hiçbir dönem böylesine bir güce ulaşamamıştı. Sasaniler ile üstünlük mücadelesi [[Dosyaerbent wall.jpg|küçükresim|190px|Büyük İskender döneminde inşa edilen 20 metre yüksekliğindeki bu surlar Hazar sahilleri ile Kafkaslar arasındaki kırk kilometrelik bir alanı kapsamaktadır.]] Tong Yabgu, İran'da hakimiyet kurmak için Sasaniler ile savaşmış, 620'lerin başında kağanın yeğeni Böri Şad, Kafkas Dağları'ndaki Sasani topraklarına doğru birçok akın düzenlemiştir. Birçok tarihçi Tong Yabgu'yu Bizans kaynaklarındaki, 627/628'de Sasani İmparatorluğu'na karşı Kafkaslar'da Herakleios'la işbirliği yapan Ziebel ile özdeşleştirirler. Chavannes, Uchida, Gao ve Xue Zhongzeng'i kapsayan birkaç tarihçi ise Tong Yabgu'nun Ziebel'le (veya hiçbir Hazar hükümdarıyla) özdeşleştirilemeyeceğini ve aslında 625'lerde ölmüş olabileceğini savunur. Bu tarihçiler Bizans ve Çin kaynakları arasındaki tarihlerdeki tutarsızlıklara dikkat çekerken, Ziebel'i Tong Yabgu'yla bağdaştırmanın hâlen günümüzdeki kanıtların abartılı bir örneği olduğunu savunurlar. 619 Ya da 625 yılında Tong Yabgu Kağan Sasani kontrolündeki Doğu İran'a saldırdı, Batı Göktürkleri onun komutasında Sasanileri mağlubiyete uğratarak Rey ve İsfahan gibi şehirleri ele geçirdi. Tong Yabgu Kağan, bu sefer neticesinde İndus Nehri'ne kadar olan tüm Eftalit krallıklarına boyun eğdirdi. 627 yılına gelindiğinde Türkler günümüzde Derbent adını alan Kariye'yi yağmalamışlardır. Bu olayı Movses Kaghankatvatsi şu şekilde aktarmıştır: Kariye'de gerçekleştirilen baskın tüm ülkede paniğe yol açtı. Movses'ın aktardıklarına göre Albanya kuvvetleri öncelikle başkent Partav'a çekilmiş sonrasında ise Kafkas Dağları'na doğru yönelmiştir. Göktürk ve Hazar birlikleri onları takip etmiş ve yakalayarak çoğunluğunu kılıçtan geçirmiş, bazılarını da esir olarak almışlardır. Yine Movses'ın aktardıklarına göre, fethedenler (Albanya'yı fethedenler) Albanya'ya ağır bir vergi uygulaması getirdiler: Bir yıl sonra Tong Yabgu'nun ordusu Tiflis kuşatması öncesinde Herakleios'a katılmıştır. Herakleios ve Tong Yabgu Narikala'nın duvarlarının altında bir araya gelmiş, Tong Yabgu Herakleios'a okunu vermiş ve Herakleios da buna karşılık ona kendi başındaki diademi vermiştir. Orada Tong Yabgu'nun oğlu ve Herakleios'un kızı Eudokia Epifaneia'nın evlenmesi üzerine sözleşilmiş ve Hazar liderlerine hediyeler verilmiştir. Tong Yabgu da 40.000 Hazar atlısının Herakleios'un yanında olacağı sözünü vermiştir. İlk Tiflis kuşatması başarısız olmuştur. İkinci kuşatma ise başarılı olmuş, kuşatma sonrasında kaleyi savunan Gürcülerin çoğu idam edilmiştir. Yönetim Tong Yabgu kendi hakimiyeti altında bulunan bölgelerin kontrolünü sağlamak için her bir bölgeye tudun atamıştır. Devletin en batısında yer alan Hazarların komutanlığını yabgunun yeğeni Böri Sad yapmaktaydı. Batı Göktürkler, 630 yılında Tong Yabgu'nun ölümünden sonra gücünü büyük ölçüde yitirmiştir. Yabgunun ölümünden sonra 30 yıla yakın bir süre daha devlet hüküm sürse de bu süre içerisinde kendisine bağlı kabilelerin birçoğu bağımsızlıklarını ilan etmiş, Hazar Kağanlığı ve Bulgarya Hanlığı gibi ardıl devletler oluşmuştur. Kaynakça Özel Genel Artamonov, Mikhail. Istoriya Khazar. Leningrad, 1962. Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria. 3rd ed. Rowman & Littlefield Publishers, 2018. Christian, David. A History of Russia, Mongolia and Central Asia. Blackwell, 1999. Gao Lei. "Revision of Zhongguo Lishi Da Cidian's Sui Tang Wudai Juan (Comprehensive Dictionary of Chinese History, vol. Sui, Tang and Five Dynasties)". Journal of Yantai Normal Institute's Philosophy & Social Sciences, 2001. Gibbon, Edward. The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. London, 1845. Golden, Peter Benjamin. Introduction to the History of the Turkic Peoples. Wiesbaden: Harrasowitz, 1992. Golden, Peter Benjamin. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akadémiai Kiadó, 1980. Golden, Peter Benjamin. Nomads and Sedentary Societies in Medieval Eurasia. Washington, D.C.: American Historical Society, 1998. Klyashtorny, S.G. and T.I. Sultanov. Kazakhstan. Alma-Ata, 1992. Mango, C. & R. Scott (çeviri), The Chronicle of Theophanes Confessor, Oxford University Press, 1997. Movses Kaghankatvatsi. История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (çeviri: Patkanov). St. Petersburg, 1861. Xue, Zongzheng. A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press, 1992. ISBN 7-5004-0432-8. Kategori:Batı Göktürk kağanları Kategori:Aşina ailesi Kategori:Bizans-Sasani Savaşında (602-628) kişiler Kategorioğum tarihi bilinmeyenler