Türkmence

bullvar_katip · 21 Mayıs 2024

Türkmence (türkmençe, түркменче, تۆرکمنچه ya da türkmen dili, түркмен дили, تورکمن دیلی), çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu Türk dil ailesine bağlı Doğu Oğuz dili. Dil, Türkmenistan'daki yaklaşık 7 milyon konuşuru ile resmi dil olup, çevresindeki Afganistan ile İran'ın sınır bölgelerinde de konuşulur. Sınıflandırma Türkmence, Türki diller dil ailesinin Şaz Türkçesi grubunun Oğuz öbeği içinde yer alır ve bu öbekte Horasan Türkçesi ile beraber Doğu Oğuz dilleri grubunu oluşturur. Dil, diğer Oğuz dilleri olan Türkçe ve Azerice ile karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir. Türkmenistan'daki Türkmencenin Çovdur lehçesine benzeyen ve Rusya'da Stavropol Krayında yaşayan Kafkas Türkmenleri tarafından konuşulan Kafkasya Türkmencesi de Türkmence'nin bir lehçesi olarak kabul edildiği gibi ayrı bir Oğuz dili olarak da değerlendirilir. Özbekistan'ın çoğunlukla Harezm bölgesinde konuşulan ve Özbekçe'den ses bilgisi ve gramer düzeylerinde önemli farkları bulunan Harezm Oğuzcası, Türkmenceyle benzer dil özellikleri paylaşır. Harezm Oğuzcasını, Türkmenceleşmiş Özbek diyalekti olarak kabul eden görüşler mevcuttur. Resmi yazışma ve eğitim dili olarak Türkiye Türkçesini kullanan Irak Türkmenlerinin kullandığı dil ise Azerbaycan Türkçesi ağızları içinde değerlendirilmektedir. Coğrafi dağılım Türkmence, Türkmenistan'da resmi dil statüsündedir. Türkmenistan'da yaşayan toplam 6 milyon kadar kişinin yanı sıra Türkmenistan'ın dışında, Afganistan'ın Güney Türkistan denen kısmında, çoğu Türkmenistan sınırına yakın, bir kısmı da Afganistan-İran sınırında yaşayan yaklaşık 1 buçuk milyon Afganistan Türkmeni ile İran'ın kuzey-doğusunda bulunan ve Türkmenistan ile sınır komşusu olan Türkmen Sahra denen coğrafi bölgede yaşayan 2 milyon İran Türkmeni'nin anadili konumundadır. Tarihçe küçükresim|SSCB döneminde Latin harfleriyle yayınlanmış bir metin örneği «Türkmen edebî diliniň esâsî yağdayları» Yenisey havzası ve Ötüken'deki ana yurtlarından 9. ve 11. yüzyıllar arasında Aral gölünün kuzeyine ve Sirderya bölgesine göç eden ve Müslüman olduktan sonra Türkmen adını alan Oğuzlar, 11. yüzyıldan itibaren Büyük Selçuklu Devletini kurup dalgalar halinde Harezm, Horasan, Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya değin uzanmışlardır. Türkmenlerin kaderini değiştiren en önemli olaylardan biri de Moğol İstilalarıdır. Bunun neticesinde Türkmen boylarının bir kısmı Batıya doğru ilerlerken, bir bölümü de Afganistan-Harezm-Horasan-İran-Azerbaycan hattında kalmıştır. Günümüzde Türkmenistan'daki Türkmenler, Oğuz Türklerinin batıya ikinci büyük göç dalgasında yer almayan bakiyeleridir. Türkmenceyle yazılmış en eski metinlerin, Ahmed Yesevî’nin şiirleri ve Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u olduğu iddia edilirse de, aslında bunlar Türk dilinin müşterek dönemine ait eserlerdir. Eski Türkmen Türkçesi, yazılı belgelerle takip edilemeyen Ana Oğuz Türkçesinin içinden ayrılan veya Ana Oğuz Türkçesiyle beraber yaşamış olan bir kol olarak düşünülmektedir. Özellikle Hazar Denizi’nin batısına göç eden kalabalık Oğuz boylarının dışında, Hazar’ın doğusunda yaşamını sürdürmüş olan Oğuzların konuşmuş oldukları diyalektlerdir. Yazı dili olmadığı için Eski Türkmen diyalektleri olarak da belirtilebilir. Hazar Denizi’nin güneyi ve batısındam Balkanlar’a kadar olan sahada Eski Anadolu Türkçesi sonrasında 15. yüzyılla beraber Osmanlı Türkçesi ve Klasik Azerbaycan Türkçesi Oğuz yazı dilleri olarak sistemleşirken, Eski Türkmen diyalektleri de sahasında Kıpçak lehçeleri konuşan Türk boylarıyla beraber özelliğini oluşturmuştur. Tüm Türkistan'da olduğu gibi Türkmenlerin yaşadığı coğrafyada da yazı dili konumunda olan Harezm Türkçesi ve Çağatayca Türkmenler üzerinde etkili olmuştur. Türkmence asıl eserlerini 18. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır. Türkmen edebiyatının en büyük şairi sayılan Mahtumkulu Firaki Türkmen edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. 18. yüzyıl şairi olan Mahtumkulu Türkmen halkına yol göstermeye ve umut vermeye çalışan bir şair olarak, şiirleri Türkmen hayatının her yönünü kapsamış ve Türkmen birliği, Türkmen ruhu ve şuuru, gibi konular Mahtumkulu’nun şiirlerinde en çok öne çıkan temalar olmuştur. Mahtumkulu Firaki

Mağtumkulı Fırağî) Gönüller, yürekler bir olsa başlar, Tartsa yığın erir topraklar taşlar, Bir sufrada tayyar kılınsa aşlar, Yükselir o ikbali Türkmeniň. Dil özellikleri Türkmence, Azerice ile birlikte Türkçeye en yakın olan dildir. Türkçe konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Türkmence, Azerice ve Türkçe gibi eski Oğuzca'dan kopup ayrı bir gelişim sergileyen bir dildir. Oğuz dilleri arasında yer alan Türkmence bununla beraber bu dillerden bir takım hususiyetlerle belirgin bir şekilde ayrılır. Bünyesinde eski Oğuzcaya ait unsurları barındırmasına rağmen Çağataycanın tesirinde gelişmiş bir yazı dili olduğu için Azerice ve Türkçeden farklı olarak Türk dillerinin Uygurca ve Kıpçak dili gibi doğu ve kuzey kolunda yer alan lehçelere ait özellikler de taşımaktadır. Türk dillerinin Oğuz grubunda görülen b- > v- değişmesi, Türkmencede olmayıp b’ler korunmuştur (bol- “ol-”, bar “var”, bermek "vermek" vs.). Türkmencenin en önemli özelliklerinden birisi de Türkçenin ve Azerice’nin kısalttığı asli uzun ünlüleri korumuş olmasıdır. Aslî uzunluklar, Türkmence kelimelerin ilk hecesinde bulunurlar: a'ğı (ağıt), ka'bak (göz kapağı), mo'njuk (boncuk), o'ba (oba,köy), o'dun (odun). Türkmencenin kelime hazinesini, Türkçe kelimelerin yanı sıra Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Arapça ve Farsça kelimelerin geçişi dururken Rusça kelimelerin sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. Türkçe dışındaki Batı grubu Türk lehçelerinde Rusça kelimeler bakımından bir ortaklık söz konusudur. Türkçede ise, onlardan farklı olarak Fransızca ve İngilizce kelimeler bulunmaktadır. Türkmencenin birçok ağzı bulunmaktadır. Söz konusu ağızlar, şu şekilde sıralanabilir: Yomut, Teke, Êrsarı, Sarık, Salır, Gökleň, Çovdur, Alili, Nohur, Karadaşlı, Ênev, Yemreli, Hasar, Ata, Nerezim, Çandır, Mukrı, Sakar, Bujak, Olam, Iğdir, Surhı, Düyeji, Hatap, Eski, Bayat, Hıdırili, Mehin, Çêrjev, Mürçe, Kıraç, Burkaz, Müjevür ve Arabaçı. Sovyet döneminde, edebî dil için Yomut ve Teke ağızları esas alınmış, ancak Türkmen aydınları bütün ağızlardan faydalanmayı prensip edinmişlerdir. Bu çizgide gelişen Türkmenceyle yazan birçok şair ve yazar yetişmiş ve bunlar zaman zaman kendi ağızlarında bulunan bazı kelimelere de eserlerinde yer vermişlerdir. Alfabe Türkmence 1929 yılına kadar Arap harfleri ile yazılırdı. 1929–1940 arasında Latin harflerine geçilse de 1940 yılından itibaren Sovyet Türkmenistan'ında Rus etkisi nedeni ile Kiril afabesi'ne geçiş yapılmış ve Türkmence için Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1991 yılında Sovyetler Birliği dağılıp Türkmenistan bağımsız bir ülke haline gelince, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov hemen Türkmencenin yazımında yeniden Latin harflerinin kullanımını teşvik etmeye başladı. Türkmenistan Meclisi, 12 Nisan 1993 tarihinde aldığı bir kararla, Türkmen dilinin yazımında Latin harfleri esas alan, otuz harften oluşan, Türkmenistan'da Têze Elifbiy denen yeni Türkmen alfabesine geçmeyi kabul etmiştir. Bu karara göre yeni alfabe, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren resmen kullanılmaya başlanmış; daha sonra alınan bir kararla birkaç harfte değişiklik yapılarak 1 Ocak 2000'de bütünüyle Lâtin alfabesine geçilmiştir. Pound (£), dolar ($), yen (¥) ve yüzde işaretleri (¢) gibi bazı olağandışı harfler, daha geleneksel harf sembolleri ile değiştirilmiştir. Türkmence hala İran ve Afganistan'da Arap harfleri ile yazılmaktadır. Alfabe Türk alfabesini temel alarak oluşturulduysa da birkaç farklılık bulunmaktadır. Türkmen alfabesinde Türk alfabesinden farklı olan harfler şunlardır: Dilbilgisi Zamirler 1-Şahıs Zamirleri Türkmence şahıs zamirleri aşağı yukarı Türkiye Türkçesindeki gibidir: Zamirler Yönelme hâl çekimi: maňa, saňa, oňa 2-İşaret Zamirleri Türkmence işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, ol, şol. Çekimli hallerde; "Bu" işaret zamiri "m" ile başlar. Ek ile zamirlerin aralarına "n" sesi girer. Yönelme hallerinde ise n>ň değişmesi olur. muny: bunu muňa: buna onuň: onun Fiiller Şimdiki zaman (Häzirki zaman) -ýar, -ýär Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri Geniş zaman (Nämälim geljek zaman) Gelecek zaman (Mälim geljek zaman) Türkmence gelecek zamanda şahıslara göre fiil çekimi yoktur. Bunun yerine zamirler kullanılır. Görülen geçmiş zaman (Öten zaman) Türkmencenin imlasına bağlı olarak: Üçüncü şahıslarda görülen geçmiş zaman bu şeklinde yazılır. gördi, gördüler düşündüm, düşündüň, düşündi, düşündük, düşündüňüz, düşündüler Öğrenilen geçmiş zaman Günler ve Aylar Türkmenistan'ın eski Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı döneminde 2003 yılında değiştirilen ay ve gün isimleri Kurbankulu Berdimuhammedov döneminde 1 Temmuz 2008'de halktan gelen istekler üzerine önceki haline getirilmiştir. Gün isimleri Farsça'dan gelmekte olup ay isimleri ise Rusça'dan gelmiştir. Renkler Türkmence'de “renk” sözünü karşılamak üzere kullanılan “reňk” sözü Türkmence'ye Farsça'dan geçmiştir ve Azerice, Türkçe ve Gagavuzcada da kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde kullanılan siyah, kahverengi Arapça olup Türkmence'deki gara, ak ve mele Türk dillerine özgüdür. Buna karşılık Türkmence'deki pembe karşılığında kullanılan gülgüne Farsça'dan geçmiştir. Mevsimler (Möwsümler) Örnek- Mahtumkulu Firaki Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy, Ceyhun ile Bahr-ı Hazar arası, Çöl üstünden öser ýeli türkmeniň, Çöl üstünden eser yeli Türkmen'in; Gül-gunçasy – gara gözüm garasy, Gül goncası - kara gözüm karası Gara dagdan iner sili türkmeniň. Kara dağdan iner seli Türkmen'in. Hak sylamyş bardyr onuň saýasy, Hak sıylamış, vardır onun sayesi, Çyrpynşar çölünde neri, maýasy, Çırpınışır çölünde neri(erkek deve), mayası(dişi deve) Reňbe-reň gül açar ýaşyl ýaýlasy, Rengârenk gül açar yeşil yaylası, Gark bolmuş reýhana çöli türkmeniň. Gark olmuş reyhana çölü Türkmen’in. Al-ýaşyl bürenip çykar perisi, Al-yeşil bürünüp çıkar perisi, Kükeýip bark urar anbaryň ysy, Yayılıp berk vurur amberin kokusu, Beg, töre, aksakal ýurduň eýesi, Bey, töre, ak-sakal yurdun iyesi(sahibi), Küren tutar gözel ili türkmeniň. Tay tutar güzel ili Türkmen'in. Ol merdiň ogludur, mertdir pederi, O merdin oğludur, merttir pederi, Görogly gardaşy, serhoşdyr seri, Köroğlu kardeşi, sarhoştur seri, Dagda, düzde kowsa, saýýatlar, diri, Dağda, düzde kovsa, avcılar, diri Ala bilmez, ýolbars ogly türkmeniň. Ala bilmez, yolbars (arslan) oğlu Türkmen'in. Köňüller, ýürekler bir bolup başlar, Gönüller, yürekler bir olup başlar,, Tartsa ýygyn, erär topraklar-daşlar, Tartsa (Toplansa) yığın (toplum), erir topraklar taşlar, Bir suprada taýýar kylynsa aşlar, Bir sofrada hazır kılınsa aşlar (yiyecekler), Göteriler ol ykbaly türkmeniň. Götürülür (Yükselir) o ikbali Türkmen’in. Köňül howalanar ata çykanda, Gönül havalanır ata çıkanda, Daglar lagla döner gyýa bakanda, Dağlar lâl'e döner kıya (yan) bakanda Bal getirer, joşup derýa akanda, Bal getirir, coşup derya akanda Bent tutdurmaz, gelse sili türkmeniň. Bent tutturmaz, gelse seli Türkmen’in. Gapyl galmaz, döwüş güni har olmaz, Gafil kalmaz, savaş günü har olmaz, Gargyşa, nazara giriftar olmaz, Kargışa (lanete), nazara giriftar olmaz, Bilbilden aýrylyp, solup, saralmaz, Bülbülden ayrılıp, solup, sararmaz, Daýym anbar saçar güli türkmeniň. Daim amber saçar, gülü Türkmen'in. Tireler gardaşdyr, urug ýarydyr, Boylar kardeştir, uruk (soy) yâridir, Ykballar ters gelmez hakyň nurudur, İkballer ters gelmez hakkın nurudur, Mertler ata çyksa, söweş sarydyr, Mertler ata çıksa, savaş zamanıdır, Ýow üstüne ýörär ýoly türkmeniň. Yağı(düşman) üstüne yürür yolu Türkmen’in. Serhoş bolup çykar, jiger daglanmaz, Sarhoş olup çıkar, ciğer dağlanmaz, Daşlary syndyrar, ýoly baglanmaz, Taşları sındırır (kırar), yolu bağlanmaz, Gözüm gaýra düşmez köňül eglenmez, Gözü gayrıya düşmez, gönlü eyleşmez, Magtumguly – sözlär tili türkmeniň. Mahtumkulu – söyler dili Türkmeniň. Kaynakça Dış bağlantılar Türkmen Türkçesinin İzahlı Sözlüğü Türkmence<>Türkçe Sözlük

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Türkmence

bullvar_katip

Administrator

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi