Tuvaca

[bullvar_katip]

Tuvaca, Tuva Türkçesi, Tuva dili , Rusya'ya bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde Tuvalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti'ndeki 250.000 civarındaki Tuva nüfusunun yanı sıra, kuzey-batı Moğolistan'da 27.000 kişi ve Çin'in adlandırmasıyla Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne Türk Dünyasındaki adlandırmayla Doğu Türkistan'a bağlı Altay İli'nde 2.400 kişi bu dili konuşmaktadır. Ayrıca Buryat Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kazakistan'da az sayıda Tuvaca konuşanlar vardır. sağ|küçükresim|Tuvaca konuşan biri 250 px|küçükresim|Tuva Cumhuriyeti [[Dosya:Kyzyl orkhon inscription.jpg|küçükresim|150px|sağ|Göktürk Kitabeleri - Yazıyı taşıyan en eski belge Tuva'da Kızıl şehrinde bulunmaktadır.]] Tuvaca, söziçi ve sözsonu d seslerinin durumu açısından ele alındığında Yakutçaya, y- sesinin ç- sesine gelişimi açısından Hakasçaya yakındır denebilir. Şorcanın Tatarca ve Tuvaca arasında bir Türk dili olması Tuvaca ve Şorca arasında tercüman olmadan anlaşılması yakınlığın göstergesidir. Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti ve Tuva Cumhuriyeti'nin resmî dil olup 1940'tan beri de zorla kabul ettirilen Kiril alfabesi ile yazılmaktadır. Rusça'nın Kiril alfabesinde bulunmayan üç harf eklemesi yapılmıştır. Ek Harfler; Ң ң (Tuvacada "ñ" (birleşik ng) Ө ө (Tuvacada "ö") Ү ү (Tuvacada "ü") Bu harfler Kiril alfabesinde türetildikleri harften hemen sonra gelirler; örneğin: Н, Ң ; О, Ө ; У, Ү olarak takip eder. Dilde olduğu gibi kültürde de Moğol tesiri vardır. Tuva Türkçesi 1930'a kadar Eski Uygur alfabesi ya da Moğol alfabesi da denilen alfabe ile yazı yaşamını devam ettirmiştir. Kısa bir süre bağımsız olan Tuva Cumhuriyeti'nde Türk Latin Alfabesi de kullanılmış fakat daha sonra SSCB'nin işgalinden sonra 1940'tan itibaren Kiril alfabesi mecburi olmuş ve bu alfabe ile yazı yaşamını sürdürmektedir. Tuvaca, Türkiye Türkçesi'nde olduğu gibi, yüzey bilimi (jeomorfoloji) bileşik kelimelere, son ekler ekleyerek kelime türetirler. Örnek: [teve] 'deve' demektir, [teve-ler] 'develer', [teve-ler-im] 'develerim', [teve-ler-im-den] 'develerimden' gibi. Ç ayrımı Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, Özbekistan gibi Türk dillerindeki y ile başlayan Türkçe asıllı sözler, Kırgızcada c, Kazakçada j, Yakutçada s değişimine uğramışken Tuvacada ise ç ile söylenir. Çeñge (yenge), Çılan (yılan), yıl (çıl), çurt (yurt), çeen (yeğen), çem (yemek), çedi (yedi,7),çarış (yarış), çarık (yarık), çañgı (yankı), çag (yağ) gibi. Söziçinde D varlığı Eski Türk dilindeki söz ortası "d" sesi, günümüzde çoğu Türk dilinde "y" harfine dönüşmüşken Tıva Türkçesinde değişime uğramamıştır. "adak", son (ayak sözünden), "bedik" (yüksek, Türkiye Türkçesinde "büyük" sözüne dönüşmüştür), "kuduk" (kuyu), "kuduruk" (kuyruk),"küdee" (güvey, damat) Yazı sistemi Tuvaca şimdi Kiril Alfabesini kullanmadan önce Latin Alfabesini kullandılar. Latin Alfabesinden önce Uygurlardan Moğollara geçen Uygur Alfabesini (bu alfabe aslında Sogdlardan alınmıştır denilir) kullandılar. Tuvaların şu anda kullanmadıkları Göktürk Alfabesi millî alfabeleridir. Orhun alfabesi Tuvaların eskiden kullandıkları ilk ve ulusal alfabe Orhun alfabesi adı da verilen Turan coğrafyasının Türk alfabesidir. 15px 15px 15px 15px - Tuba (Eski Türk alfabesinde v harfi olmayıp b harfi vardı). Eski Türk dilinde Tuva için Tuba, Toba sözleri kullanıldığı bilinmektedir. Günümüzde Tuva, Tıva, Tofa şeklinde kullanımları vardır. Uygur alfabesi Uygur alfabesi diye tanınmış Sogd menşeli alfabeyi Uygur Türkleri Moğollara öğretmişler ve Moğollar da yakın zamana kadar bu alfabeyi kullanmışlardır. Moğollara yakın olan Tuvalar da bu alfabeyi bir zaman süresince kullandılar. Bu alfabe sonradan oluşan Moğolca ve Mançu alfabelerinin ilk örneğidir. 18 harften oluşur, 4'ü seslidir. Yukarıdan aşağıya doğru yazılır. [[Dosya:QutadughuBiliq wien p.10.jpg|küçükresim|300px|"Kutadgu Bilig", Uygur Alfabesi ile de yazılmıştı]] 300px|Tuvaların da kullanmış olduğu Uygur Alfabesi küçükresim|150px|Tuva Halk Cumhuriyeti'nin 24 Kasım 1926 - 28 Haziran 1930 tarihler arasında kullanılan Uygur harfli bayrağı Uygur alfabesiyle Uygur Devleti döneminde yazılmış yazılı nesirler: Altun Yaruk İki Kardeş Hikâyesi Sekiz Yükmek Günümüz Tuvaların dini olan Budizm ile ilgili bilgilerin yanı sıra günümüz Tuva Türkçesi ile benzerlikler epey dikkat çekicidir. Eski Uygur yazmalarındaki Türkçe ile günümüz Tuva Türkçesinin karşılaştırılması Latin alfabesi [[Dosya:Emblem of the Tuvan People's Republic (1933-1939).svg|küçükresim|Tuva Halk Cumhuriyeti armasında Latin esaslı alfabeye örnek. Şöyle yazıyor "PYGY TELEGEJNIŅ PROLETARLARЬ POLGAŞ TARLATKAN ARATTARЬ KATTЬƵЬŅAR".]] 1930 yılında Monguş Lopsan-Çimit isminde bir Tuva Budist keşiş tarafından tasarlanmıştır. A B C D E F G Ƣ I J K L M N Ꞑ O Ɵ P R S Ş T U V X Y Z Ƶ Ь a в c d e f g ƣ i j k l m n ꞑ o ө p r s ş t u v x y z ƶ ь Örnek: Pirgi tьвa dьldьņ yƶykteri - Birinci Tıva (Tuva) dili alfabesi Günümüz Tuva Kiril ve ilk Tuva Latin alfabelerinin karşılaştırılması Misal olarak, Kiril alfabesi 1943 yılında Latin harflerin yerine Sovyet Rusların baskısı üzerine Kiril alfabesine geçilmiştir. А Б В Г Д Е Ё Ж З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я а б в г д е ё ж з и й к л м н ң о ө п р с т у ү ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я Rus alfabesinde bulunmayan üç harf eklemesi yapılmıştır. Ek Harfler Ң ң (tuvaca „ng“) Ө ө (tuvaca „ö“) Ү ү (tuvaca „ü“) Bu harfler Kiril alfabesinde türetildikleri harften hemen sonra gelirler; örneğin: Н, Ң ; О Ө ; У, Ү olarak takip eder. Dilde olduğu gibi kültürde de Moğol etkisi büyüktür. Tuvaca 1930'a kadar Moğolların da kullandığı Uygur alfabesi ile yazılmıştır. Kısa bir süre bağımsız olan Tuva Cumhuriyeti'nde Türk Latin Alfabesi de kullanılmış fakat daha sonra SSCB’nin ilhakından sonra 1940'tan itibaren Kiril alfabesi ile yazılmaktadır. Tuva alfabesi 250 px|küçükresim|Tuva Cumhuriyeti A (A), Б (B), Ж (j), Ч (Ç), Д (D), Э (E), Е (E; kelime başlarında ise YE olarak okunur), Ф (F), Г (G), Х (H), Ы (ı), И (İ), К (K), Л (L), М (M), Н (N); Ң (ñ Damaktan N harfi Türk Ortak Latin Alfabesi’nde “ñ” olarak belirlenmiştir), O (O), Ө (Ö), П (P), Р (R), С (S), Ш (Ş), Т (T), У (U), Y (Ü), В (V), Й (Y), З (Z), Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya), Ъ (kesme işareti), Ь (inceltme işareti) Tıva Alfabesi: Altay Tuvacasında, Türk dünyasının diğer bölgelerinde hemen hemen hiç görülmeyen birtakım arkaik özellikler görülebilmektedir. Mesela bu Tuvaca ağız, bir adaγ-dilidir, yani Eski Türkçe’deki "δ"sesi bugün bazı Türk dillerinde "y" sesine, bazılarında ise "z" sesine dönüştüğü halde, Altay Tuvacası’nda (ve Tuvaca’da) "d" sesine dönüşmüştür. Bir diğer arkaik özellik ise, zarffiil ekleriyle kurulan bağımlı sıralı cümlelerin (periodische Kettensätze) Altay Tuvalarının dilinde çok yaygın olarak kullanılmasıdır. Sayılar 0 тик (tik)1 бир (bir), 2 ийи(iyi), 3 үш (üş), 4 дѳрт (tört), 5 беш (beş), 6 алды (aldı), 7 чеди (çedi), 8 сес (ses), 9 тос (tos), 10 он (on), 20 чеебри (çееbri),30 үжен (üjen), 40 дөртен (dörden), 50 бежен (bejen), 60 алдан (aldan), 70 чеден (çeden), 80 сезен (sezen), 90 тозан (tozan) 100 чүс (çüs), 1000 муң (muñ) Tuva ve Kırgız Türkçelerinde sıra sayıları karşılaştırması Renkler Tuva Türkçesinde renk sözü "öñ" demektir. Ak (ak, beyaz), kara (kara, siyah), kök (gök, mavi), kızıl (kızıl, kırmızı), sarıg (sarı), nogaan (yeşil), hüreñ (kahverengi). Bilinmesi gerekenler Tuvacada söz (kelime) sonundaki ç, günümüzde şye dönüşmüştür (3-üş) . Tuvacada t, tonlulaşarak günümüzde d ye dönüşmüştür (6-aldı). Tuvacada g nin düşmesi ile birlikte kendisinden sonra gelen ünlü de düşmüştür (8-ses, 9-tos). Azerbaycan ve Türkmenistandaki gibi söz başlarında genelde t yerine d kullanımı vardır. Daş (taş), dajık sug (taşkın su), dan(tan), daştıı (dışarı, dış), der (ter), dovurak (toprak), doozun (toz), duzak (tuzak), duzaar (tuzlamak), dus (tuz), dıgış (tıkışık), dırbak (tırnak), dırgak (tarak) v.b. Tuva dilinde diğer dillerin aksine geçmiş hayat çizgisinin önünde, gelecek ise arkasında yer alır. Bu nedenle Tuvalar, songgaar (geri gitmek) sözcüğünü geleceği, burungaar (ileri gitmek) sözcüğünü de geçmişi ifade etmek amacıyla kullanırlar. Dilbilgisi Ünlüler Tuvaada 8 ünlü var. а (a), е/э (e), и (i), о (o), ө (ö), у (u), ү (ü), ы (ı) Uzun ve kısa ünlüler Sekiz ayrı ünlü uzun veya kısa olabilir. ол (ol) - o оол (ool) - oğul дүн (dün) - gece дүүн (düün) - dün Kargıraa Ünlüler аът (a't) - at (hayvan) ат (at) - ad,isim bunun istisnası durumlar da vardır. каш - kaç, nasıl Tuvaca, Türkçe ve Kırgızca şahıs zamirleri karşılaştırılması Türkçe - Kırgızca - Tuvaca ben- men- men sen- sen- sen o- al- ol biz- biz- bis siz- siz, sizder, siler- siler onlar- alar- olar Zamirlerin –nıkı, -nıyı, - nıı, -nii vb. eklerle birleşimi Kırgızca -Türkçe - Tuvaca meniki-benim- meeñii seniki – senin -señii anıkı – onun -ooñuu bizdiki – bizim--bistii, bisternii, sizdiki, sizderdiki, silerdiki – sizlerin-silerlernii alardıkı - onların-olarnıı sağ|300px|küçükresim|Kızıl Şehir Meydanı ve Tiyatro Binası Soru sıfatları kaş, kaşıl (kaç)?, kaş kiji (kaç kişi), kayı (hangi), kayı bajın (hangi ev)?, çeje, çejel (kaç), çeje mal (kaç sığır)?, kandıg (nasıl, hangi), kandıg kiji (nasıl kişi)? Düşürmeler Tuva Türkçesinin öteki Türk lehçeleri ile karşılaştırıldığında belirgin özelliği düşürmelerin çok yaygın olmasıdır. Ses (sekiz), aas (ağız) v.b. Fakat ünsüzlerini düşüren bazı sözler ek aldıklarında aslına dönerler. aas (ağız) aksım-askım (ağzım), ool (oğul), oglum (oğlum), bört (börk) börgüm (börküm), v.b. Örnek Ада чокта чартык өскүс, Ава чокта бүдүн өскүс. Кырган аьт орук часпас. Tuva edebiyatı Tuva Türklerine özgü gelişmiş bir edebiyat bulunmaktadır. Önemli yazarlar arasında Çoodu Kara-küske, Viktor Kök-ool, Stepan Sarıg-ool ve Salçak Toka sayılabilir. XX. yüzyılda edebi dil haline gelen Tuva Türkçesi'nin önemli yazarları: Aleksey Arapçor (Арапчор, Алексей Дугерович) (1924) Hovalıg Artık (Артык, Ховалыг Хом-Оттуковна) (1951) Aleksandr Darjay (Даржай, Александр Александрович) (1944) Edvard Dongak (Донгак, Эдуард Люндупович) (1941) Dorju Monguş (Монгуш, Доржу Баянович) (1939—1992) Monguş Ölçeyool (Олчей-оол, Монгуш Кунгаевич) (1934—1996) Mannay Oorjak (Ооржак, Маннай Намзыраевич) (1892—1968) Çançıhoo Oorjak (Ооржак, Чанчы-Хоо Чапаажыкович)(1895—1962) Oleg Saganool (Саган-оол, Олег Карламович) (1913—1971) Vladimir Serenool (Серен-оол, Владимир Седипович) (1942—1994) Oleg Suvakpit (Сувакпит, Олег Одербеевич) (1926) Salim Sürünool (Сюрюн-оол, Салим Сазыгович) (1924—1995) Yekaterina Tanova (Танова, Екатерина Дуктуг-ооловна) (1930) Salçak Toka-Kol Tııkı (Тока, Салчак Калбакхорекович-Кол Тыыкы) (1901—1973) Baazanay Tülüş (Тюлюш, Баазанай Халдааевич) (1890—1951) Baykara Hövenmey (Ховенмей, Байкара Дамчаевич) (1915—1972) Leonid Çadamba (Чадамба, Леонид Борандаевич) (1918—1987) Kuular Çerligool (Черлиг-оол, Куулар Чашпынмаевич) (1940) Saylıkmaa Kombu (комбу, сaйлыкмaa сaлчaккызы) (1960-) Sık kullanılan cümleler Tuvaca /Tıva dıl /Тывa дыл Evet/iye/ ийе Sen /sen/ сен Hayır, yok /çok/чок Merhaba, selam /ekii/Экии Hoşça kal, güle güle / bayırlıg/бaйырлыг Nasılsınız?/Kayı hire tur siler/Кайы хире тур силер? Teşekkür ederim/çettirdim/четтирдим Kim/kım/кым Ne/çü/чү ne zaman/kajan/кaжaн anlamadım/bilbedim/билбедим saat kaç/şag kaş/шaг кaш bilmiyorum/bilbes men/ билбес мен Tuvalarda erkek-kadın adları ve soyadları Erkek adları: Adıg-ool, Alaş, Arbak, Ak-ool, Aydıñ, Bagay-ool, Balçır, Bayır, Bayındı, Buyan, Daş-ool, Delger, Demir, Demir-ool, Dozuraş, Kara-kat, Kara-ool,Kañ-ool,Kejik, Kejiktig, Kök-ool, Mergeldey,Möñgün-ool, ortun-ool, Öner-ool, Örgeleer, Sagaan-ool- Sarıg-ool, Sedip, Uran-ool,Uynuk-ool,Hayajık, Herel, Hüler,Hüler-ool, Çeçek-ool, Çeçen-ool, Çiñgis, Ezir-ool, Eker-ool gibi. Kadın adları: Aldınay, Aldın-kıs, Arjaana, Ak-kıs, Barıñmaa, Belekmaa,Belek-kıs, Darıy, Darıymaa, Doluma, Dolçutmaa, Dolzat, Mañnay, Mañmaa, mendi, Meñgi, Olça, Orjutmaa, Ortumaa,Oyumaa,Önermaa, Örgeldey, Salbak, Salbakay, Sarıg-kıs, Sereñmaa, Serjiñmaa, Sırga, Ünçermaa, Hajıtmaa, Herelmaa, Hüreñ, Hürgül, Çeçek, Çeçekmaa, Çüsükey, Çısıñmaa, Eremaa gibi. Ortak Erkek-Kadın adları: Aydıs, Bayır, Belek, Dadar, Dambış, Kama, Kökey, Maajık, Mañnay, Sayın, Saydaş, Sarıg, Heymerek, Çeçen, Şañgır, Ertine gibi. Sülale ve soy adları: Adıg-Tülüş, Ak, Ak-Moñguş, Bay-Kara, Baraan, Dargat, Doñgak, İrgit, Kara-Doñgak, Kara-Moñguş, Kara-Sal, Kol, Kuular, Küjüget, Kırgıs, Maadı, Moñguş, Ondar, Oorjak, Oyun, Öölet, Saaya, Salçak, Sartııl, Sarıg-Doñgak, Sarıglar, Sat, Soyan, Tumat, Tülüş, Hertek, Hovalıg, Homuşku, Çoodu, Şalık gibi. Akrabalık adları Kırgan-avay (nine), Kırgan-açay (dede), avay (ana), açay (baba), duñmam (kardeş), akıy (amca, ağbi), çaavay/çeñgey (yenge), daay (dayı), küüy (dayının eşi), ugbay (abla), çestey (enişte), kuda/kudagay (dünür). Tuva yörelik ağızları Ülkenin resmî dili daha çok batı bölgesinin dilidir. Her bölgenin kendine özgü ağzı vardır. Resmi dil Kızıl ve yöresinin dilinden ortaya çıkarılmıştır. Tuva'nın batısındaki Baytayga ağzı ise Orta Asya ve Türkiye'ye en yakın olan ağzıdır. Tuva Resmi dilinde "ı" şeklinde olan ses Bay-Tayga ağzında Çağdaş Genel Türkçedeki "a" sesi korunmaktadır. Tuva veya günümüz Tuva halkının kullanımı ile Tıva (dil) Türkçesi 4 dialektiliği görülür: Orta (Çöön-Hemçik, Övür, Süt-Höl, Çaa-Höl, Ulug-Hem, Biy-Hem bölgeleri); batı (Barıın-Hemçik, Bay-Tayga, Möngün-Tayga bölgeleri); güneydoğu (Çedi-Höl, Tandı, Tes-Hem, Erzin bölgeleri); kuzeydoğu (Toju) ve Kaa-Hem, Tere-Höl ağızları (ayalgaları). Toju ağzı Baytayga ağzı Tuvaca Kiril- Latin-okunuş karşılaştırmaları Шыян ам. Буруңгуңуң мурнунда, теве кудуруу черге дөжелип те мыйызы дээрге шаштыгып турар шагда дөртен бир угаанныг хаан чоруптур оо. Şıyan am. Buruñguñuñuñ murnunda, teve kuduruu çerge döjelip te mıyızı deerge şaştıgıp turar şagda dörten bir ugaannıg haan çoruptur oo. İşte böyle! Çok eskiden, deve kuyruğunun yere değip, teke boynuzunun göğe uzandığı çağda kırk bir yaşında akıllı bir han yaşarmış. Türkiye Türkçesi-Tuvaca- Göktürkçe karşılaştırmaları Ayrıca bakınız Tuvaca karşılaştırmalı sözlükler Tuvaca ile ilgili dilbilim çalışmaları Kaynakça Dış bağlantılar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı] İngilizce-Tuvaca, Tuvaca-İngilizce sözlük Tuvaca ve folklorü materyalleri ТываВики-Tuva Vikipedisi - Tuva ve Kırgız Klavyesi Tıva Türkçesi- Türkiye Türkçesi Karşılaştırmalı Sözlük Tıvacada en çok kullanılan cümleler Tıva Türkçesinde 100 Kelime Tıva Dilinde Çok Kullanılan Kelime ve Cümleler Omniglot'ta Eski Uygur alfabesi Türk bitig - Old Turkic inscriptions, Texts, Translations Orkhon Alphabet page from Omniglot Gokturkish Keyboard by Isa SARI * glyph table (kyrgyz.ru) list of inscriptions (tonyukuk.net) Bilgitay Orhun Writer (An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece.) [ [Michael Everson]]'s Proposal for encoding the Old Turkic script in Unicode Хөх Түрүгийн Бичиг (Moğolca) Tuva Kiril Alfabesi ile yazmağ programı Tuva Türkçesinde Kitap Kapakları Twitter Tuva Kitap Tanıtımları Tumblr Tuva Kitap Görselleri Tuva Dil Kitapları Tuva Dil Sözlüğü Tuvaca (Tıva dıl) Sözlük