Tuvalar

[bullvar_katip]

Tuvalar veya Tıvalar (Tuvaca: Тывалар, Tıvalar), Rusya'nın Tuva Cumhuriyeti'nde ve Moğolistan'ın kuzeyinde yaşayan bir Türk halkıdır. Dilleri Türk dilleri'nin Sibirya grubu'na ait Tuvaca'dır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır. Tuvalara bazı dönemlerde Soyon, Sayan, Soyot, Uranhay adları verilmiştir. Boy esasında ise Tuvaların Kırgız boyundan bazıları da Tuvaların Uygur boyundan olduğu bilinmektedir. Üst kimlik olarak Tuva adı benimsenmiştir. Moğolistan'da yaşayan Duhalar Tuvaların ayrıksı kabilesidir. Tarihleri 250px|küçükresim|Tuvaların ataları olan Kök Türklerden kalan kaya yurukları. 250px|küçükresim|Kızıl şehri yakınında Dokuz Bulak adlı kaynağın yanında ata binmiş kız ve oğlan. Tuvalar Çin kaynaklarında Tu-po, Tu-p'o şekillerinde geçer. Bulundukları yerler kuzeyde Hsiao-hai ile batıda Kırgız Türkleri, güneyde Uygur Türkleri ile sınırlıdır. Üç boya ayrılmışlardır. Her biri kendini yönetir. Otları toplayıp kulübe yaparlar, tarım ile uğraşmazlardı. Tuva topraklarında çok miktarda ve çok türde ot bulunurdu. Bunların köklerini toplayıp şifalı yemekler yaparlardı. Avcılık yaparlardı. Kuş, balık yaygın olarak tüketilirdi. Samur kürk ve geyik derisi giyimleri vardı. Ölüleri ağaç kutu ile dağın içine ya da ağaların üzerine bırakırlardı. Kendilerini saf kan Türk kabul ederler. Toplumda cezalandırmaya gerek duyulmamıştı, çalınan mal olsa iki katı geri ödenirdi. Kurıkan Türklerine yakındırlar. Tuba veya Tuvas, Moğolların kuzeybatısında, Tuhas, Toeles, Kırgıs ve Hang-has (Hakas) Türkleri ile birlikte adı geçen bir Türk halkıdır . Tuhas Türkleri de Şibir Türkleri ile birlikte anılan yine Türk soylu bir halktır. Tumat adı da yine Türk toplulukları içinde adı geçen Selenge'nin batısında oturan diğer halklar gibi Moğollar tarafından orman halkı olarak adlandırılmıştır. Urianghai,Urianghacin, Urianghan, Urianghat, Urianghadai şekillerinde geçen Türk halkı ise Tanglu dağlarının kuzeyinde yaşamaktadır.. “Tıva” – ırkkökeni ilk defa Sayan-Altay bölgesinde Türk Uygurları ile ilişkilidir. Tuvaları geçim kaynakları göz önüne getirilirse tipik olarak iki gruba ayrılır: Batı’da: Bozkır bölgelerinde tarım ve büyük-küçük baş hayvancılıkla uğraşanlar. Doğu'da: Tayga bölgesinde, avcılık ve Ren geyiği-sürübesiciliği yapanlar. Tuva tarihi, antik yerleşim kalıntılardan Paleolitik Çağa kadar geriye gittiği öne sürülür. Sayan Dağları yakınındaki Tayga bölgesinde avcılık ve balıkçık yaparak yaşamışlardır. Tuva'da Sakalardan kalmış birçok buluntu vardır. M.Ö. 2. yüzyılda, Hun İmparatorluğu'nda yerleşik yaşamla birlikte göçebe yaşama da başlamışlardır. Tuva adı eski Çin kaynaklarındaki T'o-pa boy adından gelmektedir. Topalar Eski Türklerin ana toprağı olan günümüzdeki Kuzey Çin topraklarında M.S. 4.-6. asırlarda 200 yıl kadar sürmüş olan Topa Devletini kurmuşlardır. M.S. 500 yılından sonra, Türk yerleşimciler erken-Orta Çağ'da Köktürk devletinin parçası olarak bölgede yaşamaya başlamışlardır. M.S. 1000 yılında, Tuba (Dubo) kabileleri dağlık-Tayga'da, Sayan sahasında, Samodi halklarını devirerek bölgeye yerleştiler. 1207 yılında, Tuvalar Cengiz Han'ın işgaline uğramış ve Moğollar bölgede etki alanlarını artırınca, sonunda Moğol İmparatorluğu'nun bir egemenliğinde kalmışlardır. Moğol hakimiyeti yüzyıllar sürse de Tuvalar Türklüklerini kaybetmemişler, Moğollarla ırki karışmaya engel olmuşlardır. O devirde yazılmış olan "Moğolların Gizli Tarihi" adlı eserde Tuvalardan "Tuba" olarak bahsedilir. 1634 yılında, Moğol lideri Ombo Erdeni Altan Han (saltanat. 1627–1651) Rusya'ya bağlılığa yemin edmiştir. 17. yüzyılda Tuvalar Budizmi kabul etmişlerdir. 18. yüzyılda: Mançu ve Ch’ing Hanedanlığı (清朝, Qīng cháo) Tuvalar üzerinde egemen olmuştur. 1883-1885 yıllarında Tuva'da Çin-Mançur yönetimine başkaldıran 300 kadar kahraman Tuvalıdan 60'ı başbuğları Sambajık başkanlığında Ötüken (Ödügen)'i korumak için çetin şartlara rağmen sonuna kadar direnmişlerdir. Bu olay Tuvaların en önemli ayaklanma olayıdır. Sonunda Çin yönetimi acımasızca bu kahramanları yakalayıp başlarını keserek Tuvaların mukaddes saydığı aşıtlara dikmiştir. Tuva Tarihinde bu olaya "Aldan Maadırlar" ve "Aldan Durgunnar" adı verilmiştir. 1911-1912 yıllarında "Homdu Dayını" adı verilen Çinlilerle Moğollar arasındaki savaşa binlerce Tuvalı katılmış ve Çinlilere karşı cephe alarak Moğolları desteklemişlerdir. Tuvalar, 1914 yılında ilk Tuva Halk Cumhuriyeti'ni, sonra Tuva Özerk Sovyetler Birliği Cumhuriyeti'ni ve en son günümüz de Tuva Cumhuriyeti (Тыва Республика)'ni kurmuşlardır. sol|küçükresim|Tuvaların en fazla yaşadığı öz ülkeleri Tuva Cumhuriyetinin modern sınırları Nüfus 200px|küçükresim|Sayan Dağları içinde Irgak-Tayga Dağı Rusya Federasyonunda Rusya'ya göre nüfus 313.940'tır. Tuvaların %35’i kırsal bölgede, %65'i şehirlerde yaşarlar ve kullandıkları tek dil Tuvacadır. Tuva Cumhuriyetindeki Tuvalar Tuvaların büyük çoğunluğu Tuva Cumhuriyetinde yaşamaktadır. küçükresim|200px|Rusya Federasyonu içinde özerk Tuva Cumhuriyeti ve başkent Kızıl küçükresim|200px|Tuva'nın şehirleri 200px|küçükresim|Günümüz Tuva gençleri Tofalar Karagaslar da denilen Tofalar, Tuva'nın kuzeydoğusunda ve İrkutsk bölgesinde yaşarlar. Nüfusları çok azdır. Tofaların Tuvaların bir alt dalı olduğu tahmin edilmektedir. Dil ve kültürleri çok benzerlik gösterir. Altay Tuvaları Altay adlı bölge günümüzde dört devletin sınırları içinde yer alır. Çin'in özerk Türk cumhuriyeti Doğu Türkistan'ın kuzey bölümü Altay adıyla söylenir. Moğolistan'ın batısı bölümü, Kazakistan'ın doğu bölümü, Rusya Federasyonu içinde ise Türklerin yaşadığı Altay Özerk Cumhuriyeti ve Altay Kray Bölgesi bulunmaktadır. Tuvalar ise hem Doğu Türkistan'da hem de Moğolistan'daki Altay yerleşimleri dolaylarında seyrek nüfuslu olarak yaşamaktadırlar. Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde Altay Tuvaları daha çok Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin Altay İline bağlı Burçin İlçesindeki Hemuhanas yerleşim yerinde yaşarlar. Tuvaca konuşanların sayısı en az 2.400'dür. Çin'deki Tuvalar Çin Hükûmeti tarafından "Moğol" etnik grubunun bir parçası olarak tanınır. Hanas Gölü çevresinde Tuvalar daha çok hayvancılık özellikle malcılık işleri ile uğraşmaktadırlar. Cungar Tuvaları (Jungar-Tuwiner) Burçin, Kaba nahiyelerinde ve Kanas Gölü yöresinde Tuvalar yaşarlar. Moğolistan'da Moğolistan'da en az 27.000 Tuva bulunur. Moğolistan'ın en batısında Tsengel (Sengel) adlı yerleşim yerinin büyük çoğunluğunu Tuvalar oluşturur. Kazakistan'da Kazakistan'nın doğusundaki Altay bölgesinde de bazı küçük Tuva grupları yaşamaktadır. Tuvalarda boylar Günümüz Tuvaları aynı Türkiye Türkleri gibi harmanlaşmıştır. Yani türlü Türk boyları arasında büyük bir karışım söz konusu olmuştur. Bilhassa soyadlarda kimin hangi boydan geldiği yaklaşık olarak tahmin edilebilir. Tuva'daki Türk boylarının adları şunlardır: Aba, Tele, Uygur, Payagu, Tas, İrgit (İrkut), Soyan, Çodu Sarıg, Telek, Baysara, Kırgız, Hal, Balıkçı, Hertek, Kuskun, Mungat, Şagay vs. Ayrıca 17. yüzyıl Rus gezginlerinin eserlerinde bahsedilen Tuva boyları da bulunur. Soyan, Maadı, Oorjak, Küjit, Toju, Karzzal, Çoodu, Todot, vs. 13. asır elyazma eserlerde Monguş, Tumat, Toju, Tongok ve Salçak (veya Selçuk) geçmektedir. Tuvada yaygın adlar Tuvada Tuvalar kız ve oğullara genel olarak Türkçe adlar vermektedirler. Fakat Türkçe adların dışında en çok Tibetçe adlar göze çarpar. Belli bir yaş serisindeki kişilerde ise Rusça adların görülmesinin sebebi Sovyetlerin eski zamanlarda yaptığı Rusça adları yaygınlaştırma, güzel gösterme çalışmalarının bir sonucudur. Tuvalarda Tibetçe adların görülmesinin sebebi ise dini yakınlıktan dolayıdır. Tuvalar Tibet Budizmi'ne mensuptur. Ayas (Türkçe erkek adı), Mergen (mahir,akıllı. Erkek adı), Şolban (Türkçe.yıldız.Erkek adı), Sayan (Erkek adı), Aldınay (Türkçe kız adı. Altın-ay), Çinçi (Türkçe kız adı. boncuk), Çoygana (iğne yapraklı bir tür ağaç. Kız adı), Çoduraa (kara yemişenli bir tür ağaç.kız adı). Sayzana (bir tür çocuk oyunu. kız adı), Baylak (bereket,zenginlik. Türkçe erkek ve kız adı), Belek (Tanrıdan kutsi hediye. Türkçe kız ve erkek adı). Kültür Tuva halkının en meşhur destanı Keser olup 1963 yılında Kızıl şehrinde neşredilmiştir. Sovyet yanlısı Salçak (Selçuk) Toka (doğ.1901) meşhur yazarlarından biridir. Tuvalar, İslam Öncesi Türk inancı olan Gök Tanrı veya Şamanizm inancı ile birlikte Moğolistan'ın tesiri ile Lamaizm (Tibet Budizmi) dinini bir arada yaşayan bir Türk topluluğudur. Tuva yemek kültürü Tuva mutfağı (Rusça: Тувинская кухня) incelendiğinde Tuva yemek kültürünün yaylak- kışlak türünde yaşayan Türk yemek kültürünü içerdiği görülür. Yaylacılık ve göçebe kültür yemek kültürünü etkilemiştir. Bu yüzden et ve süt ürünleri yönünden boldur. Komşuları olan Türk toplulukları ve Moğol toplulukları ile benzer bir yemek kültürü vardır. İçeceklerden sütlü çay, kımız, hoytpak (fermente süt türü). Süt ürünlerinden bıştak (peynir türü), kurut (kurutulmuş peynir türü), tarak (koyu sıvı şekilde), aarjı (kurutulmuş peynir türü). Et yemeklerinden sogaja, kara mün, uja (koyunun but etinden yapılır), tırtkan (doğranmış etten), çereme, ijin-hırın, huujuur, boova ve boorzak, buuza, mançı (Kayseri mantısına göre çok büyük bir mantı türü, yumruk/sumsa mantı), dalgan (arpanın kavrulmuş unu). Baharatlardan kulça ve koynut. Hoy Özeer Mal özeeri de denir. Tıva (Tıva) Türklerinin hayvanları keserken bir merhamet göstergesi olarak yaptıkları tören. Hoy, koyun ; özeer, kesmek demektir. Alfabe Tuvaların ulusal alfabesi Göktürk, Köktürk, Orhun, Yenisey diye de bilinen Türk Alfabesidir. Türk Alfabesinin bütün Türk Dünyasında kullanımının kaybolması üzerine Uygur Türklerini de içinde barındıran Tuvalar Soğd kökenli olduğuna inanılan alfabeyi, yani Uygur Türk Devleti alfabesini kullanmaya başladılar. Bu kullanım asırlarca sürmüştür. 20. yüzyıla değin komşuları Moğollarla birlikte Uygur Alfabesini kullanan Tuvalar 20. asırda Latin Alfabesine geçmiştir. Fakat Sovyet Rusya işgali ile sovyet propagandaları ile Kiril Alfabesine zorla geçirilmişlerdir. Günümüzde eğitim sisteminden bütün diğer alanlara kadar Rus Kiril Alfabesi kullanılmaktadır. Latin Alfabesine geçiş ile ilgili mali herhangi bir altyapı desteği olmadığından Rus Kiril Alfabesini kullanmak mecburiyetinde kalmıştır. Rusya Federasyonu Kiril Alfabesinden kopmayı engellemek için siyasi çevikliğini kullanmaktadır. Din Halkın tarihi din değişim süreci şöyle olmuştur: Eski Türkler devrinde Tıva Türklerini oluşturan Türk boyları da Budizmin tesirinde kalmışlardır. Budizm, önce Hindistan'da devlet kuran Yüe-Çi Türkleri arasında yayılmıştır. Yüe-Çi'ler, Budizmin yayılmasına yardımcı oldular. Budizm; To-ba Türkleri zamanında şimdiki Kuzey Çin'deki eski Türkler arasında da yayıldı. M.S. VI. yüzyıl sonlarında Göktürk Hakanı To-Po (572-581), Budizmi kabul etti. Bu inancı Göktürkler arasında yaymaya çalıştı. Ölümünden sonra, Göktürkler bu dini tutmadılar. Bilge Kağan, bir aralık Budizme meyleder gibi olmuşsa da, Göktürk veziri Tonyukuk, bu inancın Türk karakterine uymadığını söyleyerek onu vazgeçirmiştir. Tıva halkının atalarından Uygurlar arasında ise, Budizm yaygın bir din olarak görülür. Günümüzde Tuvalar hem Gök Tanrı inancının günümüze yansıması olan Şamanizm'i hem de Tibet Budizmi olan Lamaizm'i benimsemişlerdir. Özellikle başkent Kızıl şehrinde ticaret ile uğraşan Kırgızlar ise İslam dinine mensupturlar. Yine başkent Kızıl'da göçetmeye başlayan Ruslar ise Hristiyan'dır. Ülkede Hristiyan-Budizm çekişmesi vardır. Misyonerler, başkent Kızıl odaklı olarak çalışmakta halk arasında Hristiyanlığı yaymak için basın-yayın yoluyla faaliyet göstermektedir. Tuvaları Hristiyanlaştırabilmek için misyonerler hummalı bir çalışma içerisinde. Hakas Türkleri ve Saha Türklerinin çoğunluğunu Hristiyanlaştıran misyonerler Rusya yönetiminden de izin almış durumda. Hatta İncil Tuvacaya çevrilip 2011 yılında binlerce adet basıldıktan sonra dağıtıma geçildi. Ayrıca İncil Rusça olarak Tuva’da satılmakta veya ücretsiz dağıtılmaktadır. Rusçasına ilgi göstermeyen Tuvaları bu defa da dil yönünden ele geçirmek ve sonra asimile etmek peşindedirler. Tuva Cumhuriyetinin başkenti Kızıl şehrine kilise kurup Tuva gençlerini Hristiyanlığa çekmeye başladılar. İrkutsk’taki Tuvalardan mahkumlara İncillerin gönderilmesi çalışması vardır. Kaynakça Dil ve Linguistik Bičeldey K. A. (Pharyngealisation in the Tuvan language). Kyzyl: Tipografija tyvinskogo gosudarstvennogo universiteta, 1999. Chadamba, Z. B. (The Tozhu dialect of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1974. Dambyra, I. D. [Vocalism of the vernacular of Kaa-Xem in comparison with other vernaculars and dialects of the Tuvan language]. Novosibirsk, ID "Sova", 2005. Doržu, M. D. [The vernacular of Bay-Tayga in the dialect system of the Tuvan language]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2002. Katanov, N. F. (Preliminary investigation of the Uriankhai language, with indications of its main genetic affiliations with other languages of Turkic stock). Kazan: 1903. Khabtagaeva, Baiarma. Long vowels in Mongolic loanwords in Tuvan. 8, 191-197. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2004. PDF Khabtagaeva, Baiarma. Mongolic loanwords of Turkic origin in Tuvan. 9, 85-92. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2005. Khabtagaeva, Baiarma. The Intensity of Mongolian Influence in the Tuva Language. 59 (1), 85-94. Budapest: Akademiai Kiado, 2006. Mart-ool, K. B. (Tyvan Language Teacher's Methodology for Classes 5-9). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2002. ISBN 5765502296 Mongush, D. A. (ed.). (Tyvan Orthography and Punctuation Rules). Kyzyl: Respublika Tipografijazy, 2001. ISBN 5926700191 Mongush, D. A., & Sat, Sh. Ch. (Development of the Tuvan language during the Soviet period). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1967. Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. (An overview of the history of the study of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1964. Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. (Formation and development of the Tuvan national literary language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1973. Seren, P. S. [The Tere-Xol dialect of the Tuvan language]. Abakan: Izd-vo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. H. F. Katanova, 2006. Tatarincev, B. I. (Semantic connections and relations of words in the Tuvan language). Moscow: Nauka, 1987. Ulamsurèngijn Cècègdar'. [Samples of the folklore and speech of the Tuvans of Kobdo]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2003. Deyim sözlükleri Sanchaa, Grigorij Buratovich, & Salzynmaa, Elizabeta Borakaevna (eds.). (Tuvan-Mongolian-Russian Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1972. Salzynmaa, Elizabeta Borakaevna (ed.). (Russian-Tuvan Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1991. ISBN 5765501990 Seden-Khuurak, Aldynaj B. (English-Tyvan Phrasebook). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2003. ISBN 5765502571 Ders kitapları Bicheldej, K. A. (Let's speak Tuvan : textbook for learners of Tuvan). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1991. Bicheldej, Kaadyr-ool. . Friends of Tuva, 1995. With cassette/CD. Salzynmaa, E. B. (Tuvan language textbook : for students of the Russian group at the philological faculty of the state pedagogical institute in Kyzyl). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1980. Gramer kitapları Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. . Languages of the World/Materials 257. München: Lincom Europa, 1999. ISBN 389589529X (errata) Iskhakov, F. G. (The Tuvan language : An overview of the phonetics). Moscow: Izdatel'stvo akademii nauk SSSR, 1957. Iskhakov, F. G., & Pal'mbakh, A. A. (Grammar of the Tuvan Language : Phonetics and morphology). Moscow: Izdatel'stvo vostochnoj literatury, 1961. Krueger, John R. . Bloomington, Indiana: Indiana University, 1977. ISBN 877502145 Sözlükler Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. (Tyvan-English English-Tyvan Dictionary). Kyzyl, 2002. Anderson, Gregory David, & Harrison, K. David. . München: Lincom Europa, 2003. ISBN 3895865281 (errata) Arıkoğlu, Ekrem, & Kuular, Klara. (Tuvan Turkish Dictionary). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. ISBN 9751616387 / 9789751616388 / 975-16-1638-7. Mongush, D. A. (ed.) (Russian-Tuvan dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1980. Mongush, D. A. (Russian-Tuvan learner's dictionary). Moscow: Russkij jazyk, 1988. ISBN 520000330X Mongush, D. A. (ed.) (Short Russian-Tuvan dictionary). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1994. Mongush, D. A. (ed.) (Explanatory dictionary of the Tuvan language : With a translation of the meaning of words and idioms in the Russian language. Volume I. A-J). Novosibirsk: Nauka, 2003. ISBN 5020297062 Mongush, D. A. . Kyzyl: Tïvanïŋ gumanitarlïg šinčilelder institudu, 2005. ISBN 5-9267-0103-1 Ölmez, Mehmet. . Wiesbaden: Harrassowitz, 2007. ISBN 3447054999 Ondar, B. K. (Toponymical dictionary of Tuva). Abakan, 2004. ISBN 5781002855 Pal'mbakh, A. A. (ed.) (Russian-Tuvan dictionary). Moscow, 1953. Pal'mbakh, A. A. (ed.) (Tuvan-Russian dictionary). Moscow, 1955. Tatarincev, B. I. (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume I. A-B). Novosibirsk: Nauka, 2000. ISBN 5020323039 Tatarincev, B. I. (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume II. D, Jo, I, J). Novosibirsk: Nauka, 2002. ISBN 5020286974 Tatarincev, B. I. (Etymological dictionary of the Tuvan language. Volume III. K, L). Novosibirsk: Nauka, 2004. ISBN 5020323047 Tenishev, È. R. (ed.) (Tuvan-Russian dictionary). Moscow: Izdatel'stvo sovetskaja ènciklopedija, 1968. Zabelin, V. I., Zabelina, G. A., & Tsetsegdari, U. . Novosibirsk: SO RAN, 1999. Metinler Mawkanuli, Talant. . Bloomington, 2005. ISBN 0933070519 Geleneksel Edebiyat Kenin-Lopsan, M. B. (Blessings of Tuvan shamans). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1992. ISBN 5765502717 Orus-ool, S. M. (Tongue twisters). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1994. ISBN 5765503721 Khadakhane, M., & Sagan-ool, O. (eds.). (Tuvan proverbs and sayings). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1966. Plotkina, I., & Kalzan, A. (eds.). (Tuvan popular proverbs and sayings). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1955. Kurbatskij, G. N. (ed.). (Tuvan riddles). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 2002. ISBN 576550194X Katanov, N. F. . St. Petersburg: 1907. Chanchï-chöö. (Tevene-Möge with the horse Demir-Shilgi : Tuvan Folktales). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1972. Daryma, O. K., & Orgu, K. Kh. (eds.) (Tuvan folktales : Seventh volume). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1968. Daryma, O. K.-Č., & Kuular, D. S. (eds.). . Kyzyl: Tïvanïŋ Nom Ündürer Čeri, 1980. Khadakhane, M. (ed.). (Tuvan folktales). Moscow: Detskaja literatura, 1984. Samdan, Z. B. (et al.). (Tuvan folktales). Novosibirsk: Nauka, 1994. ISBN 5020302295 Taube, E. (Three Tuvan variants of the legend of the origin of the marmots). . Supplement to "Buddhist Yearly 1968". Halle/Saale: Buddhist Centre, 1969. Taube, E. (ed.). (The leopard-coloured horse and other Tuvan folktales from the People's Republic of Mongolia). Berlin: Kinderbuchverlag, 1977. Taube, E. (ed.). (Tuvan folktales). Berlin: Akademie-Verlag, 1978. Taube, E. (ed.). (Tales and legends of the Altay-Tuvans). Moscow: Vostochnaja literatura, 1994. ISBN 5020172367 Taube, E. 2008. . Wiesbaden: Harrasowitz Verlag. ISBN 978-3-447-05636-6 Modern Edebiyat Kuular, Nikolaj. (Princess : Poems). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1996. ISBN 5765504418 Choodu, Kara-Küske. (Don't ask for girls' age - Mercy!). Kyzyl, 1996. Sagan-ool, Viktor. (My song - Wing : Poems, poetic stories). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1996. ISBN 5765504574 Irlar ve Müzik (Collection of Songs: Beginning Group). Kyzyl, 1998. Aksyonov, A. N. (Tuvan folk music). Moscow: 1964. (Reprint Kyzyl, 2004) Kjunzegesh, Jurij Shojdakovich (ed.). (Tuvan short songs). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1965. Kuular, Nina Manchin-Dorzhuevna (ed.). (Sing, Tuvan! (A collection of favourite songs of the people)). Kyzyl, 2005. Kyrgys, Zoya. (Khoomei, Treasure of the Tuvan People). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1992. Kyrgys, Zoya. (Rhythms of the shamanic drum). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1993. Kyrgys, Zoya. (Tuvan throat singing). Novosibirsk: Nauka, 2002. Levin, Theodore Craig and Valentina Süzükei. . Bloomington: Indiana University Press, 2006. Taube, E. (Tuvan Songs : Folk Poetry of Western Mongolia). Leipzig: 1980. Taube, E. (Songs of the Tsengel-Tuvans of Western Mongolia). Kyzyl: Ulustar arazynyŋ xöömei attyg ertem tövü, 1995. Kurgusuz Aranchyn, Yu. L. (Kültegin : Eski Türk Yazıtı Anıtları). Kızıl: Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri, 1993. ISBN 5765503071 Namzal, Emzimaa. (Nutricious and delicious : My mother's regalement / The hospitable yurt). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1995. Ragagnin, E. 2009. How to make a tasty hïyma. In: . Csato, E. A. et al. (eds.). Oslo. 259-266. Tıva Türkçesine çevrilen eserler (Moğolların Gizli Tarihi / The Secret History of the Mongols). Novosibirsk: Nauka, 2003. (The New Testament). Москва: Библия очулгазының институду, 2001. Dojl, Artur Konan. (The Adventures of Sherlock Holmes). Contains the following short stories: Өртең-сарыглар евилели (The Red-Headed League), Богемияга болган таварылга (A Scandal in Bohemia), Апельсин үрезиннери (The Five Orange Pips), Чирик эринниг кижи (The Man with the Twisted Lip), Эртине даш (The Adventure of the Blue Carbuncle). Kyzyl: Novosti Tuvy, 1992. Ayrıca bakınız Türk halkları Duhhalar Hoton Türkleri Hoton dili Tıa kihi Tukalar Tohfalar Tıvalar Notlar Dış bağlantılar Tıva Türkçesinde Fil Suresinin anlamı Tuva'dan kitap almanın kolay yolu İstanbulda Tıva Kültürü Kısaca Tıvalar ve Tıva Tarihi Tuva Özerk Türk Cumhuriyeti Tuvaca Öğrenmek için ilk basamak Tıva’daki bölgelerin Nüfus ve Yüzölçüm Bilgileri Tıvalar Üzerine Söyleşi TyvaWiki Tuva Alfabesi fontları Тоолчургу Тожу чурттум Süt göllü Sarıglar Mengi'nin Tuvaca sitesi Tuva şarkı-türkü videoları, Tuvalar hakkında bilgiler Fotopedia'da Tuva fotoğrafları Tuvaca Örnek Diyaloglar Tıva Kızı adlı şarkıcı grubu Turan Yurt - Kaya Kuzucu Turan şiiri ile birlikte-Kazakistan-Kültegin'in Kıygızı- Tuva Hün-hürtü adlı şarkıcı grubu Hün-hürtü ünlü ıraacı topluluğu Doğu Türkistan'daki Tıva Türkleri Altay Tuvaları - Altaylarda Unutulmuş Bir Türk Halkı Tıva Türkleri etnonimleri hakkında Rusya Federasyonundaki halklar: Tuvalar Tuvalar ile ilgili elektronik bilgi dergisi Kaynakça Ölmez, Mehmet. "Tuvalar ve Tuvaca". Çukurova Üniversitesi, 1996. web sayfası Taube, Erika (1972). "Die Widerspiegelung religiöser Vorstellungen im Alltagsbrauchtum der Tuwiner der Westmongolei". Parareligieuses des peuples altaique. Strasbourg. 119-138. (1977). "Zur Jagd bei den Tuwinern des Cengel-sum in der Westmongolei". Jahrbuch des Museums für Völkerkunde zu Leipzig 31. 37-50. (1978). "Tuwinische Volksmärchen". Berlin: Akademie Verlag. (1981a). "Die Tuwiner im Altai (MVR)". Kleine Beiträge des Museums für Völkerkunde Dresden 4. 34-40. (1981b). "Anfänge der Seßhaftwerdung bei den Tuwinern im Westen der Mongolischen Volksrepublik". Die Nomaden in Geschichte und Gegenwart. Berlin. 97-108. Kategori:Sibirya Türkleri Kategorioğu Türkistan Kategori:Türk halkları Kategori:Modern göçebeler