Ubıhça

bullvar_katip · 26 Mayıs 2024

Ubıhça veya Vubıhça (Ubıhça: twaxəbza veya paxəbza) Kuzeybatı Kafkas dillerinden bir tanesiydi. 1992'de bu dili konuşan son kişi Tevfik Esenç'in yaşamını yitirmesiyle birlikte ölü dil hâline geldi. Alfabesi yoktur. Etimoloji Ubıh sözcüğü Adigece "Vub Irmağı aşağısında oturanlar" anlamına gelen Vıbıyıh deyiminden gelmiştir. Ubıh dili "Ubuh", "Ubih", "Ibıh", "Wıbıh", "Vubıh" ya da "Wubıh" gibi değişik biçimlerde de yazılmaktadır. Adigece özgün telaffuz biçimi "Vıbıh" ya da "Wıbıh" iken diğerleri Rusça telaffuzundan aktarmadır. Ubıhlar ise kendilerine "Kıyıda oturanlar" anlamına gelen Pehı ya da Tahe adını vermiş, dillerine de "Karadeniz kıyısında oturanların dili" anlamına gelenleri yani Pehıbze ya da Tahebze demişlerdir. Bze Ubıh ve Adige dillerinde "dil" demektir. Sesbilim Standart Ubıhçanın sesbilimi Standart Ubıhçanın ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir: Ubıhça 84 ünsüze karşın [a] ve [ə] olmak üzere yalnız iki ünlüye sahiptir. Karacalar ağzının sesbilimi Balıkesir'in Karacalar köyünde yaşayan Osman Güngör tarafından konuşulan ve farklı özellikler gösteren bir Ubıhça ağzı, 1960'lı yıllarda Georges Dumézil tarafından belgelenmiştir. Karacalar Ubıhçasının ünsüz envanterinin Uluslararası Fonetik Alfabe gösterimi aşağıda verilmiştir: Gramer İsimler Çoğulluk Ubıh isimleri çoğulluğu belirtmez ve çoğulluk gösteren tek durum ilişki eki olan -/na/ 'dır. Ancak çoğulluk fiilin köküyle (ör. /akwən blas/ 'o arabanın içindedir' ve /akwən blaʒwa/ 'onlar arabanın içindedir') veya eklerle (ör. /akjˈan/ 'gidiyor' ve /akjˈaːn/ 'gidiyorlar') belirtilebilir. Kesinlik Belirlilik artikeli /a/- önekidir (/atət/ 'o adam"). Direkt olarak bir belirsizlik edatı bulunmamasına karşın Türkçedeki "-in biri" edatının karşılığı olan /za/-(kök)-/ɡwara/ kalıbı bulunmaktadır. (ör. /zanajnʃwɡwara/ 'gencin biri') İsmin hâlleri Ubıhça'da iki adet temel hâl, dört adet temel olmayan hâl vardır. Temel haller şunlardır: ilişkisel, mutlak. Temel olmayan hâller ise şunlardır: zarf, bulunma, enstrümantal ve enstrümantal-komitatif. İlişkisel hâl Bu durum; ergatif, genitif ve datif işlevi görür. Tekillikte -/n/, çoğunlukta -/nə/. Bu hal, çoğulluk farkı barındıran tek haldir. Mutlak hâl Yalın kökle belirtilir. Geçişsiz fiilin nesnesini, geçişli fiilin direkt öznesini belirtir. (ör. /tət/ 'bir adam') Zarf hâli -/n(ə)/; ismin durum, değişim ve oluş durumlarını bildiren ektir Bulunma hâli Türkçedeki karşılığı -de/-da olan - ekidir. Enstrümantal hâl -, işin yapılmasına araç olan nesneyi belirtir. Enstrümantal-Komitatif hâl -, "ile" manasına gelir. Diğer ekler = Sentetik datif oldukları kaydedilen ancak kendi başlarına birer hâl olmayan bir çift sonek de vardır: -/laːq/ '-a doğru' ve -/ʁaːfa/ 'için. ör. /aχjə```laːq``` aːstadaw/ 'onu prense göndereceğim'. Sıfatlar Sıfatlar isme eklenerek sonek gibi davranırlar: /tʃəbʒəja/ 'biber' kelimesi /pɬə/ 'kırmızı' kelimesiyle beraber /tʃəbʒəjapɬə/ 'kırmızı biber' olur. Zamirler "Standart" zamirler, hızlı konuşma nedeniyle belirli konuşmacıların kullandığı varyasyonlarla birlikte görüntülenir. Tüm konuşmacılar Tevfik Esenç'in /ʃaɬa/ kullanımını kınadılar ancak Esenç'in tüm kayıtları ne olursa olsun /ʃaɬa/ içeriyor. İyelik İyelik ekleri, kendi çoğul eklerine sahiptir. . Fiiller Uzlaşım 1. yalın dışı hâlin belirteçleri, bir ismin ilişkisel bi önekten önceki uzlaşımını belirtmekle sınırlıdır ve 1. yalın dışı hâlin belirteçleri, yanlışca bulunma ve yönsel öneklerle değil, aynı zamanda basit yalın dışı veya datif, argümanlarla da uzlaşımı belirtmek için kullanılır. İkinci kişi , atıfta bulunulan kişinin bir kadın olduğunu veya konuşmacının sözünü keserek yorum yaptığını göstermek için kullanılan arkaik bir zamirdir. Son konuşmacıların erkek olması nedeniyle dilin ölümünden önce yok oldu. Üçüncü kişi uzlaşım belirteçleri, izlemesi gereken kurallar nedeniyle adil bir varyasyona sahiptir. Çoğul belirteçler, tekil 'nın silinebileceği ancak çoğul silinemeyeceği durumalr dışında, tekil kurallarla aynı kurallara tabidir. Dinamik Fiil Çekimi Dinamik Ubıh fiilleri iki gruba ayrılır: basit zamanları içeren Grup I ve türetilmiş muadil zamanları içeren Grup II. Sadece Karacalar lehçesi aşamalı zaman kullanır ve çoğul bilinmemektedir. Tekil-çoğul ayrım, özne, ergatif, tekil veya çoğul olduğunda kullanılır. Köşeli parantezler yutulmuş ünlüleri gösterir; parantez, sapın isteğe bağlı kısımlarını gösterir; ve kolon bir morfemin sınırını gösterir. Basit Geçmiş Zaman = Basit geçmiş zamanlı fiil tekil durumda - ile ve çoğul durumda ile çekimlenir. Örnekler: – söylemek → o söyledi – yemek → o yedi – bilmek → o bildi – gitmek → o gitti Mişli Geçmiş Zaman = Tekil durumlarda ile, çoğul durumlarda ile çekimlenir. Örnekler: – söylemek → demiş – yemek → yemiş – bilmek → bilmiş – gitmiş → gitmiş Şimdiki Zaman = Tekilde , çoğulda ile çekimlenir. Örnekler: – söylemek → söylüyor – yemek → yiyor – bilmem → biliyor – gitmek → gidiyor Gelecek I = Tekilde , çoğulda . Kesinlik, dolaysızlık, yükümlülük veya niyet duygusu taşır. Örnekler: – söylemek → söyleyecek – yemek → yiyecek – bilmek → bilecek – gitmek → gidecek Gelecek II = Tekilde , çoğulda . Geleceğin genel bir duygusunu ve aynı zamanda teşvik edici bir duyguyu iletir: (gidelim!). Örnekler: – söylemek → söyleyecek – yemek → yiyecek – bilmek → bilecek – gitmek → gidecek Geçmiş Zamanın Hikayesi = Tekil, , çoğul . Örnekler: – söylemek → söylemişti – yemek → yemişti – bilmek → bilmişti – gitmek → gitmişti Şimdiki Zamanın Hikayesi = Tekil , çoğuk . Örnekler: – söylemek → söylüyordu – yemek → yiyordu – bilmek → biliyordu – gitmek → gidiyordu Şartlı I = Tekil , çoğul . Örnekler: – söylemek → söylerdi – yemek → yerdi – bilmek → bilirdi – gitmek → giderdi Şartlı II = Tekil , çoğul . Örnekler: – söylemek → söyleyecekti – yemek → yiyecekti – bilmek → bilecekti – gitmek → gidecekti Durgun Fiil Çekimi Tüm lehçe ve konuşmacılarda yalnızca iki durgun zaman vardır: geçmiş ve şimdiki zaman. Görünüş Ubıh zaman sistemindekilerin dışında beş temel görünüş vardır: rutin, yinelemeli, kapsamlı, aşırı ve potansiyel. Bir konuşmacı, kiplerle birlikte daha karmaşık yönleri iletmek için bu yönlerden birini diğeriyle birleştirebilir. Ruh hâli Ubıhça'da on bir farklı ruh hâli vardır. Gösteren; doğrudan, kibar ve empatik olmak üzere üç türü bulunan zorunluluk; potansiyel ve sinir bozucu olarak ayrılmak üzere istek; irrealis ve realis olarak ayrılmak üzere koşullu; ikili ve karmaşık olarak ayrılmak üzere soru. Gösteren = Bunun için bir belirteç yoktur. Zorunluluk ruh hâlleri = Zorunluluğun iki biçimi vardır: resmi, daha kibar bir zorunluluk ve doğrudan, kısa bir zorunluluk. Doğrudan Doğrudan zorunluluk genellikle tekil kip belirteçinin ihmal edilmesidir Kibar Bu, fiil köküne bir - soneki eklenerek oluşturulur. Ancak bu bazen atlanır. Empatik Bu, zorunlu bir fiilin sonuna - eklenerek oluşturulur. İstek ruh hâlleri = Mevcut iki istem form vardır: potansiyel ve sinir bozucu istek. Potansiyel Fiil köküne - soneki veya 'dan sonra gelen bir /aχ/ sonekiyle oluşturulur. Sinir bozucu - soneki. Şartlı ruh hâlleri = Realis ve irrealis olarak ayrılır. Realis - soneki. İrrealis - soneki. Soru ruh hâlleri = Açık sorular - ile, kapalı sorular - ile oluşturulur. Varlık Koşaçları Zarf-fiiller Ubıh, karmaşık cümleleri iletmek için serbest bir zarf-fiil kullanımına sahiptir. Tarihçe Ubıh dili, 1864'te Ubıhların diğer Çerkes toplulukları ile birlikte Türkiye'ye sürülmelerinden önce, Çerkesya'nın Karadeniz kıyısında, kuzeyde Şahe (Şex-Шэх) Irmağından güneyde Adler'e değin uzanan bir alana yayılmış Ubıhlar tarafından konuşulmuştur. Fransız Lullié'ye göre, 1846'da sadece 1-2 köy halkı tarafından konuşulmaktaydı. Lavrov'a göre de Ubıhların bir bölümü, Ubıhça dışında Adığece ve Ciget Abhazcasını benimsemişti. Osmanlı'ya göç 1864'te Osmanlı Türkiyesi'ne yapılan göçler sonucu Ubıhların bir bölümü, diğer Çerkeslerle birlikte, Kuzey Anadolu ve Balkan topraklarına yerleştirildi, boşaltılan yerler ise gerilla tipi direnişlerin temizlenmesinden yani 1880 yılından sonra Rus yerleşimine tahsis edildi. 1864'te Orta Laba Irmağı soluna yerleştirilen ya da saklandıkları dağlardan sağ kurtulup Kuban Irmağı civarına yerleşmiş olan Ubıhların çoğu ise, Rus yönetiminin baskıları sonucu, özellikle 1878 yılından sonra, diğer Adigelerle birlikte Türkiye'ye göç etmiştir. Bunun sonucunda Kafkasya'da artık bir Ubıh yerleşimi kalmamıştır. Kafkasya'da kalmış Ubıh sayısı 1880'de 80'e düşmüş, bu Ubıhlar da, oralardaki Şapsığ ve diğer Adigelere karışmışlardır. Örneğin İlk Adige Cumhuriyeti Devlet Başkanı Aslan Carıme Ubıh asıllıdır. Balkanlara yerleştirilen Ubıhların tamamı, 1878 Berlin Antlaşması gereğince, diğer Çerkeslerle birlikte, Osmanlı'nın Asya ve Afrika'daki topraklarına göç etti. Ubıhça konuşmakta olan küçük kalıntı gruplar da şimdiki Kocaeli'nin Maşukiye köyü ile Sakarya ilinin Sapanca ilçesinin Kırkpınar ve Yanık köylerine yerleşti. Ayrıca daha fazla sayıda olmak üzere Manyas'ta yerel halkın Boğaz, Adigelerin Psışha dedikleri Kocaçay Irmağı vadisi boyunca yukarı doğru sıralanan Hacıyakup (hepsi Ubıh), Işıklar (birkaç hanesi Ubıh), Değirmenboğazı (hepsi Ubıh idi), Darıca (200 hane içinde en son 20 hanesi Ubıh kalmıştı) ve Hacıosman (Ubıhça adı: Lek'uaşe, hepsi Ubıh) köylerine yerleştiler. Ubıhların tamamı Adigece, azı da Adigece ile birlikte Ubıhça konuşuyordu. Kafkasya'da iken üç dil (Adige, Ubıh ve Ciget dili) konuşan Ubıhlar da vardı. Tükeniş Ubıhça en son Hacıosman köyü yaşlıları arasında konuşuluyor, diğer köylerin yaşlıları arasında biliniyor, ama artık konuşulmuyordu. Hacıosman köyünden olup Ubıh dilini konuşan son birey olarak kabul edilen Tevfik Esenç'in 8 (7?) Ekim 1992'de ölmesiyle de Ubıh dili bir ölü dil olarak sınıflandırılmaya başlandı. Bugün sadece Adigece konuşmakta olan Ubıhlar, Sakarya, Balıkesir, Bilecik, Sinop, Samsun, Kahramanmaraş ve birçok ilde Adigelerle beraber yaşamaktadır. Ubıh dili üzerine Dirr, Dumézil, Mészaros, Vogt ve Özsoy gibi dilbilimciler çalışmalarda bulunmuşlardır. Ubıh dilinin Abhaz-Adige dil grubu içindeki konumu ise halen araştırılmaktadır. Kaynakça Dış bağlantılar

Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için Giriş yap veya üye ol.

Gülcan Altan - Setenay (Ubıhça) Ubıhça şarkı - Ҳаҟоуп ҳара Kategori:Kuzeybatı Kafkas dilleri Kategori

oğal diller Kategori:Asya kökenli ölü diller Kategori:Çerkesçe

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Ubıhça

bullvar_katip

Administrator

Tema özelleştirme sistemi

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi