Yupikçe

[bullvar_katip]

küçükresim|upright=1.18| Yupikçe, Yupik dili veya Alaska Yupikçesi (kendilerince Yugtun), Batı ve Güneybatı Alaska'da Yupiklerin konuştuğu Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Yupikçenin de facto yazı dili olan biçimi Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan şivedir. Yupikler 23.000 olan nüfuslarıyla Alaska'nın en kalabalık yerli halkıdır. Fakat, ancak 14.000 den biraz fazlası anadilini konuşabiliyor. Yine de bu rakam Yupikçeyi Alaska'da en fazla konuşanı olan yerli dil yapar. Alaska Yerli Dil Merkezindeki son rakamlara göre 25.000 kişilik Yupik nüfustan 10.400 kadarı anadillerini konuşabiliyor. 1900'lü yıllarda anadili Yupikçe olan Uyaquk adlı birisi tarafından icat edilen hece yazısıyla (Alaska yazısı ya da Yugtun yazısı) da örnekleri olsa da, Rus döneminde Kiril alfabesi kullanılmıştır. 1960'lı yıllarda, Irene Reed ve başkaları tarafından Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC) 'nde uygulanan Latin kökenli alfabe, 1970'li yıllarda başarıya ulaşan bir programın sonucudur. Bugün Yukon ve Kuskokwim şivelerinde (Yupʼik) daha çok olmak üzere, Hooper Bay ile Chevak bölgesinin şivesi (Cupʼik) ve Nunivak adasının şivesi (Cupʼig) üzerine de kısa kısa öykücükler halinde ders kitapları çıkmaktadır. Alaska Yerli Dil Merkezi ile koordineli biçimde 17 kasabada Yupikçe eğitim ve öğretimi yapılmaktadır. Eskimo dilleri içindeki yeri Eskimo – Aleut dilleri Aleut dilleri Eskimo dilleri Yupik dilleri Sirenik Yupikçesi Öz Yupik dilleri Sibirya Yupikçesi Naukan Yupikçesi Çupikçe Nunivak Çupikçesi Supikçe İnuit dilleri İnyupikçe Batı Kanada İnuitçesi Doğu Kanada İnuitçesi Grönland İnuitçesi Anadili Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı Alfabe Modern Yupik alfabesinde 18 harf vardır. Bunların 14 tanesi (c, g, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, y) ünsüz olup, 4 kısa (a, e, i, u) ve 3 uzun (aa, ii, uu) ünlü bulunur. Ayrıca, 6 tane de (ai, au, ia, iu, ua, ui) diftong vardır. Çift ünsüzler apostrafla gösterilir : Yupʼik (ok: Yuppik) Diyalekt ve kabileleri Unaliq-Pastuliq Yupikçesi [İngilizce Norton Sound Yup’ik] Unaliq Yupikçesi [kendilerince Unalirmiut; İngilizce Unaliq subdialect] Atnegmiut Kuuyuŋmiut Eŋlutaleġmiut Caxtulegmiut Uŋallaqłiŋmiut Tacirmiut Pastuliq Yupikçesi [kendilerince Pastulirmiut; İngilizce Kotlik subdialect] Yupikçe [kendilerince Yugtun ya da Yugcetun (dil), Yupiaq (sg), Yupiik (dual), Yupiit (pl); İngilizce General Central Yup’ik] : De facto yazı dilidir. Qerauranermiut Kuigularmiut Qip’ngayarmiut Qaluyaarmiut Marayaarmiut Chnagmiut Kuigpagmiut Akulmiut Caninermiut Kusquqvagmiut Unegkumiut Kiatagmiut Çupikçe [kendilerince Cugtun ya da Cugcestun (dil), Cup’ik (sg) Cupiik (dual) Cupiit (pl); İngilizce Cup’ik, Hooper Bay-Chevak Cup’ik]. Yupik alfabesinde c harfi ç (ch) sesine tekabül eder. Hooper Bay Çupikçesi [kendilerince Askinarmiut; İngilizce Hooper Bay subdialect] Chevak Çupikçesi [kendilerince Qissunamiut; İngilizce Chevak subdialect] Nunivak Çupikçesi [kendilerince Cugtun (dil), Cup’ig (sg), Cupiik (dual), Cupiit (pl), Nuniwarmiut; İngilizce Cup’ig, Nunivak Cup’ig or Cup’ik]. Nunivak Adasında konuşulur Egegik Yupikçesi [kendilerince Aglurmiut; İngilizce Egegik Yup’ik, Bristol Bay Yup’ik] Yupikçenin 5 şivesi vardır. Bunlardan Yukon ve Kuskokwim ırmakları çevresinde konuşulan ana şive Hooper Bay ve Chevak ile Nunivak haricinde de facto yazı dilidir. Kuzeyde yer alan Unaliq - Pastuliq şivesi bir İnuit dili olan komşusu İnyupikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir. Hatta bu güney İnyupikleri Yupiklerin verdiği Malimiut adıyla anılırlar. Güneyde yer alan Egegik şivesi de diğer bir Yupik dili olan Supikçeden etkilenmiş ve onu da etkilemiştir. Hooper Bay ile Chevak yörelerinde az sayıda konuşanı olan Çupikçe, genel Yupikçeden ayrı olarak yazıya geçirilir ve Chevak'taki okulda öğretilir. Nunivak adasında konuşulan Nunivak Çupikçesi, ada izolasyonu sonucu Yupikçenin en farklı lehçesi olup ayrı bir dil gibi nitelendirilir ve Nunivak'taki okulda öğretilir ve yazıya geçirilir. Nunivak adasında Mekoryuk kasabasında yaşlılarca konuşulmaktadır. Genel Yupikçe ile Çupikçe (Hooper Bay ve Chevak) ve Nunivak Çupikçesi sayı adlarının karşılaştırması Daha çok kelime bazında lokal kullanışlardan kaynaklanan diyalektler ve şiveler arası farklar, karşılıklı anlaşmaya engel olmaz. Bazı gramer özellikleri Yupikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler: Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur: kök (stem), yapım eki (postbase), çekim eki (ending), bağlaç (enclitic) Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, Yupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive: kuig paa : ırmağın ağzı qaya paa : kayağın ağzı nuna iqu : tundranın sonu asver enr : morsun kemiği anipa qulira : baykuş hikâyesi Her ikisi de sayı ile uyumludur: angun : adam angut qimugt : adamın köpeği angut qimugt . adamın köpekleri angut qimugt : adamların köpeği angut qimugt : adamların köpekleri angut qimugt : iki adamın iki köpeği Sayı (= rakam) adlarında da sayı (= gramer sayısı) uyumu vardır: yuina : yirmi yuina malruk : kırk (harfiyen: 'iki yirmi') yuina pingayun : altmış (harfiyen: 'üç yirmi') Fiiller de sayı ile uyumludur: yurar- : Eskimo usulü dans etmek arna yurartu : kadın dans ediyor arna yurartu : iki kadın dans ediyor arna yurartu : kadınlar (en az üç kadın) dans ediyor Nere- "yemek" fiilinin şimdiki zaman çekimi: Nerua Ben yiyorum Ner’uten Sen yiyorsun Nertuq O yiyor Ner’utek Siz ikiniz yiyorsunuz Ner’uci Siz (en az: üçünüz) yiyorsunuz Ner’ukuq Biz ikimiz yiyoruz Ner’ut = Onlar yiyorlar Örnekler Yupiugua : Ben Yupiğim Yupiugukut : Biz Yupiğiz Yup'ik-aamek elitnaurtua : Yupikçe öğreniyorum Yup'ik Yugtun qanyuitua : Yupikçe bilmiyorum Kass'atun qanyiutua : İngilizce bilmiyorum Kituuga atren? : Adın(ız) ne ? Winga atqa ... : Adım ... Quyana qalarullua : Beni dinlediğiniz için teşekkür ederim Kuingiryaqunak : Sigara içilmez Kenkamken : Seni seviyorum Piurci : Hoşçakal(ın) Yupikçede olmayan kelimeler İngilizceden ödünç alınarak kullanılır ve bunlar yazıda bir tire işareti ile eklerinden ayrılır: Ciulirneret Museum-aani : Deneyimli yaşlılar müzede (İng. Museum) Atam uksumi, tua-i December aam maani kinguani, January-m maani nangyartullranek ayagluku qayarkanek-llu up'ngetullrulriit : Şimdi kışın, bazen Aralık (İng. December) ayından sonra, bazen de Ocak (İng. January) ayının sonunda kayak malzemelerinin yapım ve tamirine başlarlar. Yugtun qaneryaramteni Science-aartaitellruuq : Bilim (İng. Science) kelimesi dilimizde bulunmuyor Örnek metin: Kuş gribi YUPİKÇE : İNGİLİZCE ÇEVİRİSİ : Alıntılar Rus Alaskası döneminde (1733 - 1867) Ruslarla ve Rusçayla karşılaşan Yupiklerin dillerinde Rusça alıntılar günümüzde de canlılığını sürdürür: cainik (< Rus. чайник) 'çaydanlık' cukunak / cukunaq (< Rus. чугунок) 'dökme demirden kap' kaminiaq (< Rus. камин) 'soba' kelipaq (< Rus. хлеб) 'ekmek' kuskaq (< Rus. кошка) 'kedi' luuskaaq (< Rus. ложка) 'kaşık' mass'laq (< Rus. масло) 'tereyağı' missuuk (< Rus. мешок) 'çanta; çuval' mulut'uuk (< Rus. молоток) 'çekiç' nuussiq (< Rus. нож) 'bıçak' paltuuk / pal'tuuk (< Rus. пальто) 'palto' puckaq (< Rus. бочка) 'namlu' pucunaq (< Rus. бочонок) 'namlu' putuskaq (< Rus. подушка) 'yastık' saarralaq / caarralaq (< Rus. сахар) 'şeker' saayuq / caayuq (< Rus. чай) 'çay' sap'akiq / cap'akiq (< Rus. сапоги) 'bot, potin' saskaq / caskaq (< Rus. чашка) 'fincan' Slaaviq 'Rus Ortodoks Hristiyan' spiickaaq (< Rus. спичка) 'kibrit' sulunaq / culunaq (< Rus. солонина ?) 'tuzlama balık' tiissicsaaq (< Rus. тысяча) 'bin' yaassiik : (< Rus. ящик) 'kutu' Alaska'yı Ruslardan satın alan Amerikalıların dilinden de Yupikçeye geçen alıntılar bulunur: ingek : 'mürekkep' (< İngilizce ink) anainessaaq : 'soğan' (< İngilizce onions) patitussaaq : 'patates' (< İngilizce potatoes) snuukuuq : 'kar makinesi' (< İngilizce snow-go) Yupikçe Vikipedi Yupik dilinde yayımlanan Vikipedi versiyonu ( Yugtun Vik'ipitiyaq ) henüz Incubator'da olup test edilmektedir. Ayrıca bakınız Alaska Yerli Dil Merkezi Dipnotlar Kaynakça Terryl Miller (2006), Yup'ik (Central Eskimo) Language Guide (and more!): a useful introduction to the Central Eskimo (Yup'ik) Language http://www.alaskool.org/language/central_yupik/yupik.html Yup'ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977) Yup’ik/Cup’ik Dış bağlantılar Qulirat Qanemcit-llu Nunalleq Engel'umiut-llu, Sample Text from Nelson Island Placename Project, 2007 Ayaprun Elitnaurvik : Yup'ik Word of the Week Alaska Election Glossary, Yup’ik Kategori:Eskimo-Aleut dilleri Kategori:Yupik dilleri Kategori:Alaska yerli dilleri