Zazaca

bullvar_katip · 21 May 2024

Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir. Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda, Tunceli, Elâzığ, Çermik, Bingöl, Siverek, Erzincan, Gerger ve Muş'un Varto, Erzurum'un Hınıs ilçesinden oluşan üçgende ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur. Zazacaya gramer, genetik, dilbilimsel ve söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talişçe, Tatça, Gilekçe, Simnanca, Sengserce ve Mazenderanca'dır. Adlandırma [[Dosya:Iranian tongues de.svg|küçükresim|sağ|upright=1.36|Zazacanın İrani diller içindeki yeri]] Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar gösterir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca isimlendirmeler şunlardır: Dımılki veya Dımıli: Aksaray, Siverek, Çüngüş, Gerger ve Mutki'de yaşayan Zazalar'ın dillerine verdikleri bir isimdir. Bu yörelerde yaşayan Zazalar çoğunlukla kendilerini de Dımıli olarak isimlendirmektedirler. Bu ismin kökeninin tarihsel olarak Dunbuli aşireti ismiyle bağlantılı olduğu görüşleri de belirtilmiştir. Siirt ili Baykan ilçesine bağlı köylerde yaşayan Zazaların kendilerine ve dillerine halen "Dımbıli" dediği tespit edilmiştir. F. C. Andreas, Karl Hadank ve Vladimir Minorski gibi bazı dil bilimci ve araştırmacılar, Dımıli sözcüğünün, "Deylem" ile bağlantılı olduğunu kabul etmişleridir. Zazaki: Tarihsel olarak Elâzığ, Çermik, Palu, Maden, Bingöl'ün bir kısmı ve Koçgiri yöresinde yaşayan Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Günümüzde bu isim diğer yörelerde de gittikçe daha çok yaygınlaşmış olup Zazaların genel adlandırmasıdır. Bu ismin tarihsel olarak Zaza adındaki aşiret ismiyle bağlantılı olabileceği çeşitli yazarlarca belirtilmiştir. Osmanlı döneminde yazılmış kaynaklarda bir toplum ismi olarak ilk defa Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesinde diğer Kürt aşiretleri ile birlikte "Ekrad-ı Zaza" olarak geçer ve dilleri de "Zaza lisanı" veya "lisân-ı Ekrâd-ı Zaza" şeklinde geçer. Bazı yazarlar tarafından kelime benzerliğinden yola çıkılarak, Zaza isminin Sasa ya da Sasan kelimelerinden türediği de iddia edilmiştir. Kırdki veya Kırdi: Diyarbakır (Hani, Dicle, Lice, Eğil), Bingöl ve Elâzığ (Palu, Arıcak) gibi il ve ilçelerde bazı Zazaların dillerine verdikleri isimdir. Bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırd, yaşadıkları yöreye de Kırdane derler. İlk Zazaca mevlid olarak kabul edilen Mevlid'in yazarı Ahmedi Hasi de mevlidi için "Mewlıdê Kırdi" ifadesini kullanmış, kitabın girişindeki Türkçe izin yazısında ise "Zaza lisanı" tabiri kullanılmıştır. Mevlid ile ile ilgili yapılan resmi yazışmalarda ise "Zaza lisanı üzerine muharrer Kürdçe mevlüd-i şerif" şeklinde ifadeler kullanılmıştır. Kırmancki: Tunceli, Erzincan, Bingöl (Kiğı, Yayladere) gibi il ve ilçelerde daha çok Alevi Zazaların dillerine verdikleri isim olup, bu anılan yörelerde yaşayan Zazalar kendilerine Kırmanc, yaşadıkları mıntıkaya da Kırmanciye derler. Dillerine "Kırmancki" diyen eski kuşakta "Dımılki" ismi de bilinmektedir. Zonê Ma: Bingöl, Erzurum ve Varto gibi bölgelerde yaşayan Alevi Zazalar özel bir isimlendirme yerine konuştukları Zazacaya "dilimiz" demektedirler. Kendilerine ise halkımız anlamına gelen "Şarê Ma" demektedirler. Zazaca araştırmasının tarihçesi Zazaca üzerine ilk araştırmalar 1856 yılında dilbilimci Peter I. Lerch'in derlemeleri ile başladı. Kırım Savaşında Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giden Lerch, buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri arasında gezerek Zazaca birçok derlemeler yaptı. Lerch, bu çalışmalarını üç cilt halinde kitaplaştırarak sırasıyla 1856, 1857 ve 1858 yıllarında Rusça olarak yayınladı. Lerch, kitabının Almanca tercümesini de iki cilt halinde sırasıyla 1857 ve 1858 yıllarında yayınladı. Lerch, derlediği metinleri Kurmanca ile karşılaştırarak kısmen analiz etmiş, ayrıca kitabının sonuna Zazaca sözlük eklemiş, Rusça ve Almanca karşılıklarını yazmıştır. Dilbilimci ve etnolog Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856 ve 1860 yıllarında yayınlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayınlandı. Daha sonra Friedrich Müller (1864) Zazaca üzerine "Zaza-Dialekt der Kurdensprache" adıyla dilbilimsel bir analiz yayınladı. Müller çalışmasında Zazaca'yı Farsça'nın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir. Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir. Albert van Le Coq ise derlediği bazı Kurmancca ve Zazaca metinleri 1903 yılında iki ciltlik "Kurdish Texte" kitabında kısmi bazı karşılaştırmalar dışında dilbilgisel analizini yapmadan yayınlamıştır. Bu zamana kadar adı geçen dilbilimciler Zazaca'yı Farsça veya Kürtçenin bir lehçesi olarak değerlendirdiler. 1905/1906 yıllarında Alman dil bilimci Oskar Mann, Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dilbilimsel analizi için görevlendirildi. Oskar Mann, Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Oskar Mann yaptığı araştırmaları sonucunda: "Daha evvel de tarafımdan savunulan görüş tasdik edildi, yani Zazaca'nın kesinlikle Kürtçe ile ilgisi olmadığını, turfan metinlerindeki Orta Farsçanın kuzey lehçesinin tüm garip fiil çekimlerini burada Zazaca'da tekrar görüyorum." demiştir. O. Mann'ın ölümünden sonra yarım bıraktığı çalışmaları devralarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırdı. Hadank bu kitabında Zazaca'yı açıkça Kürtçe'nin dışında sınıflandırdı. Vladimir Minorski de tarihsel süreç içinde, Hazar Denizi’nin Güney-Batısında MS 5. ve 11. yüzyıllarda önemli rol oynayan Deylemi kavmine ilişkin yaptığı araştırmada, Dımıli-Deylem ilişkisini irdelerken, dil hususunda; "Zazaların, Diyarbakır’dan Palu ve Dersim’e kadar uzanan bölgede yaşadıklarını ve bugün hala İrani (Ari) kökenli bir dil konuştuklarını" belirtir. Zazacanın dil bilimi tarihindeki yeri O. Mann (1906) ve K. Hadank (1932)'dan sonra David. N. MacKenzie (1961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), J.Gippert (1996) ve birçok yabancı dil bilimci araştırmacı tarafından incelenmiş olup ve aynı şekilde tespit edilmiştir. 1933'te Kürt dilbilimci Celadet Bedirxan, derlediği bazı Zazaca metinleri Hawar dergisinde yayınlayıp Zazacanın ağızları üzerine bazı karşılaştırmalar yaptı. 1977'de Kanat Kalashevich Kurdoev'in Zazacadaki cinsiyet ve sayılar üzerine bir çalışması yayınlandı. 1985 yılında Terry Lynn Todd Zazaca grameri üzerine bir doktora tezi yazdı. Todd'un bu eserine kadar modern anlamda kapsamlı bir gramer kitabı yayımlanmamıştı. Daha sonra 1998 yılında Ludwig Paul ve Zülfü Selcan tarafından doktora çalışması şeklinde iki kapsamlı gramer kitabı yayımlandı. Aynı yıl yayımlanan bir diğer çalışma da I. Anatolʹevna Smirnova ve K. Rakhmanovich Ayyoubi'nin Dersim Zazacasını esas alan ortak çalışmasıdır. Coğrafi dağılım Zazaca, Doğu Anadolu’nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 4 ile 6 milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zazaca konuşan veya Zaza olan nüfus bulunmaktadır. Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturur. Sınıflandırma küçükresim|İrani diller ailesi ağacı. Zazaca dilbilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna aittir. Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dil biliminde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır. Alman dil bilimci Jost Gippert ve LeCoq Beluçça ve Sengserceyi de aynı alt gruba ait saymış ve bu gruba tarihi Hyrkania bölgesini anımsatan Hyrkan dilleri (Gurgan, Cürcan) grubu adını vermiştir. Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dilbilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur. Ludwig Paul'a göre Zazaca, Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Azericenin yanı sıra Talişçeye de daha yakındır. Paul ayrıca Zazacanın Talişçe, Eski Azerice ve ölü bir İran dili olan Partçaya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerliği paylaştığını ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir. Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Gilanice, Mazenderanca ve Talişçedir. Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri: Zaza-Gorani dilleri (6): Bacelani [bjm], Goranice [hac], Sarli [sdf], Şebeki [sdb], Kuzey Zazaca [kiu], Güney Zazaca [diq] Beluci dilleri (5): Belucice [bgp] [bcc] [bgn], Bashkardi [bsg], Koroshi [ktl] Hazar İran dilleri (3): Gilaki [glk], Mazenderani [mzn], Şahmirzadi [srz] Merkezî İran dilleri (12): Aştiani [atn], Zerdüşt Daricesi [gbz], Kuzeybatı Farsçası [faz], Gazi [gzi], Khunsari [kfm], Natanzi [ntz], Nayini [nyq], Parsi [prp], Parsi-Dari [prd], Sivandi [siy], Soi [soj], Vafsi [vaf] Ormuri-Paraçi dilleri (2): Ormuri [oru], Paraçi [prc] Semnani dilleri (4): Lasgerdi [lsa], Sangisari [sgr], Semnani [smy], Sorkhei [sqo] Talış dilleri (16): Alviri-Vidari [avd], Eştehardi [esh], Gozarhani [goz], Harzani [hrz], Kabatei [xkp], Kajali [xkj], Karingani [kgn], Ho’ini [xkc], Koresh-e Rostam [okh], Maraghei [vmh], Razajerdi [rat], Rudbari [rdb], Şahrudi [shm], Takestani [tks], Talışça [tly], Yukarı Taromi [tov] Sırası bilinmeyen (1): Dezfuli [def] Kürt dilleri (4): Soranice [ckb], Kurmançça [kmr], Kirmanşahi (Kelhuri) [sdh], Lekçe [lki] Alfabe Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Jacabson alfabesi olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dilbilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırolması üzerine çalışmalar yapan Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir. Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşan başka bir yazı sistemidir. Yayınlarda çoğunlukla kullanılan Bedirhan alfabesidir. Yazı, Kürt dilbilimci Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, Latin harfleri temellidir. Günümüze kadar Zazacaya yer veren gazetelerin kullandıkları alfabelerin karşılaştırıldığı bir araştırmaya göre, 22 gazeteden 20'si Zazaca yayınlarında bu alfabeyi kullanmıştır. 1996'dan beri Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Vate Çalışma Grubu da yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır. Dilin yazımı için tarihi olarak farklı alfabeler kullanılmıştır. 1899'da Diyarbakır'da Zazaca yayımlanmış olan Ahmedi Hasi'nin Mevlid eserinde dönemin Arap karakterli Kürt alfabesi ile aynı bir yazı sistemi kllanılmıştır. Günümüzde dini içerikli kitaplar dışında bu alfabe pek kullanılmamaktadır. Bu alfabeye normal Arapça alfabede olmayan پ (p), چ (ç), ژ (j), ڤ V (W ve Û için normal "و" harfi kullanılır) ve گ (g) harfleri eklenmiştir. Harfler ve Ses Değerleri X: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)... Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ). W: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Türkmencede kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş). Ê: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Gagavuzcada kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif... Î: Zazacada ve Kürtçede kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Û: Zazacada, Kürtçede ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni... Q: Zazacada, Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmî harflerinden birisidir. Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu "Gadın" şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi lehçelerde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.) Eklenen Harfler Ķ: Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtçadaki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Ⱪalın olarak yapılır ve okunuşu Qalın (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)... Yüzyıllarca Osmanlı Devleti tarafından yönetilmiş olan Tunus ve Cezayir Arapçasında Türkçedeki gırtlaktan söylenen K harfine benzeyen bir sesi karşılamak için noktasız harfi kullanılır. Ḩ: Arapçadaki Ha (ح) harfidir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha kalın, boğumlu ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın orta kısmında titreşir. Örneğin: Maⱨrem (Mahrem)... Bu sese en uygun örneklerden birisi de Ⱨacı (Hacı) sözcüğüdür. Anadolu Türkçesinin halk ağzındaki ve Azericedeki kullanımında Arapçadaki Hı (خ) harfi ile olan farkı çoğu zaman ortadan kalkmıştır (X). Lehçeleri küçükresim|sağ|upright=1.59|Zazacanın üç ana lehçe grubu Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zazaca (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılır. Prof. Dr. Ludwig Paul ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne göre Zazaca; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılır, bunun yanı sıra özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimlerine uğramışlardır, telaffuz farkından öte Zaza lehçeleri sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiştir, ya tam unutulmuştur ve başka kelime biçimlerine değiştirilmiştir ya da kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür. Kuzey, Merkez ve Güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan karakteristik özellikler tespit edilebilir. Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da var, bazı yöreler komşu dillerden daha çok etkilenebilmiştir. Örneğin Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır, bundan Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin ediliyor. Aynı lehçe grubuna ait olan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır. Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar tarafından): Dersim, Erzincan, Gümüşhane (Kelkit), Varto, Hınıs, Tekman, Çat, Aşkale, Sivas (Koçgiri ve Karabel) Merkez Zazacası (Şafi Zazalar tarafından): Palu-Bingöl, Hani, Elazığ, Piran (Dicle) Güney Zazacası (Hanefi Zazalar tarafından): Çermik, Siverek, Gerger, Çüngüş * Kenar şiveleri: Mutki, Aksaray, Sarız * Geçiş şiveleri: Kulp, Lice, Ergani, Maden Ses bilgisi Dilin ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmekte ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürüdür, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Eski/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Eski İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır. Dilbilgisi Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dilbilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir. Ergatif Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilir. Durumlar Çağrı hali diye bilinen vocative’i saymayacak olursak, Zazacada olan 2 hal (yalın, casus rectus ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır. İsim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelir, sıfat da isimle birlikte çekilir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri

Fiil yapısı Edilgen çatı Eski ve Orta İrani dönemden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulması. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcut: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”. Şimdiki zaman Fiilde şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcut; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010) isimli filmi Zazaca ilk kısa film olarak kabul edilmekte olup, Roşan Lezgin'in bir hikayesinden sinemeya uyarlanmıştır. Kamer Erdogan'ın Sipe (2012), Yücel Yavuz'un General (2012), Çetin Baskın'in Geyrayîş (2012), Gökhan Tunç'un Zimisto Bivejîyo (2013) ile Zimisto Vêrd Ra (2017), Caner Canerik'in Vilika Kowu (2015), Sedat Barış'ın Pîyê Min Toz Şeker (2016), lütfü Erdem'in Cênîya Nêeysayî (2016) ile Fotografkêş (2018) ve Burhan Ateş'in Vîr (Bellek, 2017) adlı filmleri tamamen Zazaca çekilmiş diğer kısa filmlerdir. "Vîr" filmi Belçika’da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür. Caner Canerik tarafından çekilen Was (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pirde Sur (2008), Muya Şha (2009) Bava Duzgin (2009), Raa Haq (2009), Bertij (2010), Muxtar (2014), Gulsosin (2015), Sîpela (2016) isimli belgesel filmler de Zazaca (Kırmancki) ağırlıklıdır. Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca ağırlıklı 2012 yapımı Ana Dilim Nerede (Zonê Ma Koti Yo) filmi 31. Uluslararası İstanbul Film Festivali, 34. Moskova Film Festivali başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır. Piran Baydemir tarafından çekilen Fecîra isimli Zazaca (Kırmancki) belgesel 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde (4-11 Ekim 2013) en iyi belgesel ödülünü almıştır. Pîran Baydemîr'in Yo Roj Di (2010) ve Rezon Se[r] (2012) ve Ozan Munzur'un Jiare (Ziyaret, 2010) isimli kısa filmleri de belgesel tarzında çekilmiştir. Zazaca üzerine yapılan bilimsel çalışmalar Lerch, Peter I. (1857/58): Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer. St. Petersburg Müller, Friedrich (1865): Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt), cîld: 3 Von Le Coq, Albert (1903), Kurdische Texte I -II, Reichsdruckerei, Berlin Mann, Oskar - Hadank, Karl 1932: Die Mundarten der Zaza, hauptsächlich aus Siverek und Kor. Leipzig. Kurdoev, Kanat Kalashevich (1977), Ḥālatakānī jins u bīnāy barkār la zāzādā: On gender and number in the Zaza dialect of Kurdish, Tercüme: Azīz Ibrāhīm, Chāpkhānay Kōrī Zānyārī Kurd, Baghdad 1977. Lynn Todd, Terry. (1985) " A Grammar of Dimili " University of Michigan Asatrian, Garnik. S./Gevorgian, N. Kh. (1988): " Zaza Miscellany: Notes on some religious customs and institutions." In: Hommage et Opera Minora(Acta Iranica). Volume XII. Leiden Sandonato, M. (1994): Zazaki Typological studies innegation, eds. Peter Kahrel, René van den Berg. S. (125-142.) Amsterdam Jost, Gippert. (1996) "Zazacanın Tarihsel Gelişimi" Frankfurt University C.M. Jacobson (1993): Rastnustena Zonê Ma - Handbuch, für die Rechtschreibung der Zaza-Sprache. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn C.M. Jacobson (1997): Zazaca okuma yazma el kitabi. Verlag für Kultur und Wissenschaft, Bonn. Ayyoubi, K. Rakhmanovich & Smirnova, Iraida A./Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 r. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.) Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg J. Kenstowicz, Michael (2004), Studies in Zazaki Grammar, MITWPL. Ann Walter, Mary (2004), "Vowel Adaptation in Zazaki", Workshop on theoretical approaches to language contact 27th Generative Linguistics in the Old World, Selanik, 18-21 April 2004 Gajewski, Jon. (2004) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology Larson, Richard. and Hiroko, Yamakido. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University Gippert, Jost (2007-2008): Zur dialektalen, Stellung des Zazaki: Die Sprache Zeitschrift für Sprachwissenschaft. Wiesbaden Aygen, Gülşat (2010). Zazaki/Kirmanckî Kurdish. Volume 479 of Languages of the World. Lincom Europa. Kaynakça Okuma listesi Blau, Gurani et Zaza in R. Schmitt, ed., Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden, 1989, , pp.336–40 (About Daylamite origin of Zaza-Guranis) Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology. Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" University of Frankfurt Haig, Geoffrey & Öpengin, Ergin. (2014). "Introduction to Special Issue: Kurdish - A critical research overview ". Kurdish Studies . Volume: 2, No: 2, pp.99–122 (University of Bamberg, Germany) Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona. Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan Extra, Guus. and Gorter Durk. (2001) The Other Languages of Europe. Raymond Gordon, Jr. (2005) Editor. Ethnologue: Languages of the World. Fifteenth Edition. (Zazacanın Sınıflandırılması) Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg (Zazacanın Sınıflandırılması) Paul, Ludwig: Zazaki - Versuch einer Dialektologie. Reichert Verlag, 1998, Wiesbaden. Werner, Brigitte. (2007) "Features of Bilingualism in the Zaza Community"'' Marburg, Germany Arslan, İlyas. 2016. Verbfunktionalität und Ergativität in der Zaza-Sprache . Dissertation, Universität Düsseldorf. Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî (Zazakî), Vate yayınları, İstanbul 2005 Mesut Keskin, Zur dialektalen Gliederung des Zazaki. Magisterarbeit, Frankfurt 2008. Dış bağlantılar

Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için Giriş yap veya üye ol.

, Zazas and Zazaki. (Zaza Edebiyatı)

Ziyaretçiler için gizlenmiş link,görmek için Giriş yap veya üye ol.

, Modern Kırmancca (Zazaca) Edebiyatı Kategori:Zazaca Kategori:Tehlikedeki diller Kategori:Batı İran dilleri

Ara

Ara

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi

Zazaca

bullvar_katip

Well-known member

Tema özelleştirme sistemi

Gece/Gündüz modunu seç

Tam ekran yada dar ekran

Izgara yada normal mod

Forum arkaplan resimleri

Sidebar blogunu kapat/aç

Yapışkan sidebar kapat/aç

Radius aç/kapat

Foruma hoş geldin 👋, Ziyaretçi